نقش رستم نام مجموعه‌ای باستانی در روستای زنگی آباد واقع در شمال شهرستان مرودشت استان فارس ایران است که در فاصلهٔ ۶ کیلومتری از تخت جمشید بر دنبالهٔ کوهی که مردم محلی آن را حسین‌کوه می‌خوانند، واقع شده‌است. وقتی بر سکوی تخت جمشید قرار بگیریم، حسین‌کوه را به‌خوبی می‌بینیم که به‌صورت سه صخرهٔ بزرگ سر بر هوا کشیده‌است، به همین دلیل در گذشته به آن سه‌گنبدان می‌گفته‌اند. حسین‌کوه و محوطهٔ نقش رستم در بین مردم محلی به کوه حاجی‌آباد، کوه استخر یا کوه نِفِشت معروف است. قرار دارد. این محوطهٔ باستانی یادمان‌هایی از ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را در خود جای داده‌است و از حدود سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی همواره مورد توجه بوده‌است زیرا آرامگاه چهار تن از پادشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های متعددی از وقایع مهم دوران ساسانیان، بنای کعبه زرتشت و نقش‌برجستهٔ ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارند و در دورهٔ ساسانی، محوطهٔ نقش رستم از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته‌است.

اردشیر بابکان نخستین کسی‌ست که در این محوطه، سنگ‌نگاره‌ای تراشید و صحنهٔ تاج گیری‌اش از دست اهورامزدا را ثبت کرد. پس از وی نیز شاهان ساسانی صحنه‌های تاجگذاری‌شان یا شرح نبردها و افتخاراتشان را بر سینهٔ کوه نقش کردند. اینکه اردشیر و پسرش شاپور دوم نقش‌برجسته‌هایی را در کنار نقش‌برجسته‌های همتایان هخامنشی خود در نقش رستم تراشیدند، احتمالاً نشان از راهکردی فرهنگی و سیاسی در تقلید از گذشته داشته‌است.

احتمالاً سنگ‌نگاره‌های شاهان ساسانی، که یادآور و تداعی‌کنندهٔ جنگ‌ها و پیروزی‌های رستم، پهلوان بزرگ شاهنامه بود، باعث شد تا ایرانیان این سنگ‌تراشی‌ها را که چیرگی پهلوانان بر دشمنان را نشان می‌داد، نقش رستم بنامند. اردمان و اشمیت بر این باورند که اهمیت نقش رستم به آن حد بوده‌است که تصاویر سازه‌های برج‌شکل بر روی نخستین سری سکه‌های ضرب شده در تاریخ ایران (۳۰۰ تا ۱۵۰ پیش از میلاد مسیح) اشاره مستقیم به آن مکان داشته‌اند. سازه‌های پاسارگاد و نقش رستم از دیدگاه معماری نیز اهمیت دارند و بعدها خود الگویی برای ساخت سازه‌هایی چون نیایشگاه نورآباد شدند.

از دوره ایلامیان نقش برجسته محو شده ای در نقش رستم (نقش هفتم از سمت راست) وجود دارد كه در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی نـَقر ( حك ) شد. این نقش محو شده از دو خدا تشكیل شده كه روی مارهایی نشسته اند و لباس های چین دار به تن دارند. این نقش متعلق به دو مرحله است یكی همزمان با نقش كورانگون در ممسنی و دیگری در دوره ایلامی جدید یعنی هزاره اول پیش از میلاد نقش برجسته پادشاه كه كمانی در دست دارد، در بالای سكو مشهود است؛ این كمان نشانه قدرت است. در برابر پادشاه، نقش اهورامزدا دیده می شود. در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده اند كه آتش مقدس در آنها در حال سوختن است. در گوشه سمت راست بالای تصویر، نقش ماه مشاهده می شود كه ناپایداری جهان را نشان می دهد.

كعبه زرتشت:

در برابر كوه نقش رستم ، در قسمتی گود، ساختمان مكعب بسیار زیبایی قرار داد كه آن را كعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می نامند.این ساختمان بسیار هنرمندانه از قطعات بزرگ سنگ، بنا شده است. مهارت و دقتی كه در برش و حجاری سنگ های حجیم سفید و سیاه به كار رفته است، استادی هنرمندان و سبك معماری دوران هخامنشی را به خوبی نشان می دهد. یك ردیف پلكان در جلوی این بنا وجود داشت. از میان این ۳۰ پله، پله های بالایی توسط افراد ناآگاه تخریب شده است. در بالای ساختمان كعبه زرتشت، اتاقی در اندازه ۵/۲×۵/۲ متر وجود دارد كه نظریات مختلفی توسط سیاحان، مورخان و … درباره آن ابراز شده است. برخی از مورخان ذكر كرده اند؛ كتاب اوستا كه بر دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگهداری می شده است .گروهی دیگر بر این باورند كه این اتاق آرامگاه بردیا، پسر كورش بود كه به وسیله برادرش كمبوجیه كشته شد. تنی چند از مستشرقان بر این عقیده اند كه آتش مقدس در این اتاق نگهداری می شده و اخیراً نیز اظهار شده است كه این بنا رصد خانه بوده است. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگهداری می شد. كتیبه ای ساسانی به سه زبان پارسی میانه ( پهلوی ساسانی ) ، پهلوی پارتی ، و یونانی در اطراف این ساختمان هخامنشی حك شده است. بحث اصلی این كتیبه ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است كه در آن "والرین” ، امپراتور روم شكست خورد و در ۲۶۲ م. در بیشابور زندانی شد.

كتیبه دیگر در زیر كتیبه شاپور اول و به زبان پهلوی اشكانی و ۱۹ سطر، به دستور كرتیر موبد موبدان نقش شده است. كرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی كه در راه دین زرتشت انجام داده ، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ و دادور تمام كشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است.

آثار ساسانی نقش رستم :

نخستین نقش:

روبه روی نقش رستم ، در برابر پلكان ورودی، قسمتی وجود دارد كه در دوره ساسانی حجاری شد اما نقوشی بر روی آن حك نشده است. درازی این محل ۱۰ متر و ارتفاع آن ۵ متر است و حدود دو متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است. به نظر می رسد كه این اثر متعلق به اواخر دوره ساسانی باشد كه قصد داشتند حوادث مهم دوره ساسانی را بر آن نقش كنند. عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد كه حفاظت بیشتر از این طرح مد نظر بوده است.در قسمتی از این فضا كتیبه ای ۲۰ سطری حك شده كه مالك زمین های كشاورزی اطراف نقش رستم ، و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص كرده است. این كتیبه به زبان فارسی و بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.

دومین نقش:

پس از اولین حجاری، در سمت غرب، دومین نقش ، تاجگذاری نرسی (۳۴۰ – ۲۹۴ م ) را نشان می دهد.در این نقش نرسی حلقه قدرت را از دست آناهیتا ( یكی از خدایان ) دریافت می كند. نرسی در این نقش تاجِ گوی مانندی دارد كه بالاتر از تاج آناهیتا است. این امر شأن و عظمت نرسی را نشان می دهد. نرسی بالا پوشی روی شلوار چین دار خود پوشیده و زینت آلات، تاج، لباس و… وی در حجاری دارای ارزش هنری بسیار بالایی است.پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را به رسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده كه دارای لباس بلند تا كمربند و گردن بند مروارید است. موهای مجعد او بر فراز تاج قرار دارد.بین نرسی و آناهیتا كودكی ایستاده كه احتمال دارد ولیعهد یعنی هرمز دوم باشد. نقش صورت این كودك آسیب دیده است.

نقش رستم یكی از مهم ترین و زیباترین آثار باستانی سرزمین پارس است.