نام تربت حيدريه به اعتبار نام قطب الدين حيدر (عارف مشهور متوفی به سال 618 ه.ق) بر واژه اصيل و ايرانی زاوه در قرن نهم و بعد از آن غلبه يافت. قطب الدين حيدر تك فرزند تيمور فرزند ابوبكر فرزند سلطان شاه سالوری از شاهزادگان ازبك و از تبار خاقان ترك بوده است. وی مجذوب شيخ ابوالقاسمی كه در زاوه سكنا داشته است شده و به هوای شيخ راهی اين ديار گرديد. قطب الدين حيدر را مردي صاحب باطن، مجذوب مطلق و اهل رياضت و كرامت توصيف كرده اند.

جويني اين شهر را يكي از شهرهاي معمور و آبادان خراسان قديم در زمان ورود مغولان گزارش نموده. مردمان زاوه نخستين قربانيان حمله مغولها به ايران بوده اند و اين شهر در حمله مغولان در سال 617 قمري مانند ساير شهرهاي اين سامان، ويران گشته است. اين شهر پس از حمله مغولها، صحنه ناملايمات سياسي و هجوم اقوام بيگانه بود. مقاومت دليرانه مردم اين سرزمین در برابر هجوم بيگانگان (از حمله ازبكها در اوايل قرن نهم هجري تا يورش نيروهاي روس و انگليس و آلمان در جنگ دوم جهاني) در جای جای كتب تاريخی مشهود است.

در کتیبه ای که در آب انبار مقبره قطب الدين حيدر پیدا شده، ماده ای تاریخی بدین شرح آمده است: "گفت از پی تاریخ بنا پیر خرد* آب از بدل برکه کوثر برگیر" که براساس حروف ابجد مصراع دوم؛ تاریخ 986 را برای ساخت بنا نشان می دهد. امروزه مقبره قطب الدين حيدر در شهر تربت حیدریه، میدان امام خمینی، خیابان منصوریه واقع است. این آرامگاه مشتمل بر ايواني مرتفع, ورودي و محوطه زير گنبد است. اين مزار كه در اصل از بناهاي دوره تيموری می باشد با گنبد دو جداره استقرار بر طاق نماهای شانزده گانه ايجاد شده است. در دوره صفويه در زمان شاه عباس اول در سال 1023 هجري به همت خواجه سلطان محمود تربتي حاكم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسيار مستحكم مرمت و بازسازي شده است. پوشش زيرين سقف در فضاي داخلي مزين به تقوشي هندسي بسيار ممتاز می باشد که به خط كوفي لا اله الا الله و محمد رسول الله و اسامي تعدادي از عرفا حكاكي گرديده است. ضريح چوبي شيخ در ميان محوطه زير گنبد قرار گرفته و داراي تاريخ 987 هجري قمري است. در امتداد فضاي ورودي نيز محرابي از گچ بريهای زيبا تعبيه شده است.

با توجه به پژوهشهای صورت گرفته، احتمالا بنای اصلی این مجموعه گنبدخانه کنونی با چهار ایوان در چهار سوی مقبره و مسجدی در غرب آن، ایوانهای اصلی در میان بناهای جدید قرار گرفته است.

در جانب باختري گنبد خانه آرامگاه، مسجدي با يك ايوان آجری بلند به عرض 18 متر و يك قوس تيزه دار در وسط قرار دارد. بر روي جرزهاي پهن ايوانـ روي هم ـ در پنج طبقه، پنج طاق نما ايجاد شده است. در امتداد جايگاه مستطيل شكل كتيبه بالای سردر، دو قاب مربع نيز بر بالای آخرين طاق نما جاسازی شده است. در ايوان، كتيبه‌ای سنگي به خط « محمد يوسف الحسيني » وجود دارد. در اين مجموعه، حوض‌خانه زيبايي قرار دارد كه به شدت لطمه ديده است. صحن كوچك مجموعه داراي چند حجره دو طبقه است. تاريخ بناي مجموعه به ويژه گنبدخانه آن را دست كم بايد به قرن نهم هجري عقب برد. مجموعه بناي آرامگاه قطب الدين حيدر به شماره 175، در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.

در قسمت دیگر این مجموعه کاروانسرایی است متعلق به دوره قاجار که هر دوی بناهای ذکر شده (مسجد و کاروانسرا) سالها بعد از ساخت مزار قطب الدين حيدر ساخته شده و دلیل این توسعه میدانی مبارک، خیل عظیم زائران و مشتاقان این عارف بوده است. در حال حاضر هم اداره میراث فرهنگی شهرستان تربت حیدریه با استقرار خود در این مکان، از آن به عنوان ساختمان اداری بهره می گیرد و با انجام یک سری اقدامات امنیتی، کاروانسرای موجود را به موزه ای کوچک برای گردآوری گنجینه های فرهنگی، تاریخی و باستانی تبدیل کرده است. اما این مطلب گزارش وار لزوما تمام صحبت نیست. به نظر می رسد که باید سراغ ناگفته ها رفت، ما در این جا با یک مجموعه یکپارچه، زیبا، ساده و مردم وار طرف هستیم. بنایی معمارانه با تخیل مینیاتوری تیموریان، دقت و ظرافت و بلند پروازی هنر مرمت صفویه و در نهایت توجه شایان ذکر حاکمان قاجار در حفظ، احیا و توسعه این مکان.

ورود و گردش در این مجموعه به هم پیوسته بسیار ساده، جذاب و تنوع آور است؛ گفتیم گشتن در این مجموعه ساده است و باید روی این صفت تاکیید کنیم چرا که بدون هیچ علامت و نشانه ای می شود در آنجا گشت و گم نشد. و این از المان های قوی معماری آنجا و از خصوصیات طراحی منحصر به فرد این مجموعه است.3