مجموعه کاخ های سعد آباد

خانه سپید- موزه نابینایان: نگرش جدید موزه ها را مکانی برای استفاده تمامی اقشار جامعه می داند و نظر به اینکه نابینایان عزیز وطنمان، بخشی از این اقشار را تشکیل می دهد، سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی امور موزه ها، می بایست شرایط و کیفیت دستیابی و بهره برداری از موزه ها را با رعایت معیارهای صحیح و الزامات قانونی برای این قشر عزیز در کشورمان فراهم نماید. در واقع رساندن استانداردهای موزه های کشور به سطح استانداردهای بین المللی از وظایف سازمان میراث فرهنگی است و شناخت مخاطب و اطلاع رسانی صحیح یکی از گامهای رسیدن به این استانداردهاست. این که از چه ابزاری و چگونه اطلاعات به مخاطب انتقال یابد؟ به این ترتیب واحد دورکاری سازمان میراث فرهنگی (گروه میراث فرهنگی) با همکاری مجموعه سعد آباد، بر آن شد تا به عنوان گامی نخست، خانه سپید را راه اندازی نماید. موزه نابینایان در ساختمان مشهور به کوشک (ساختمان متعلق به کلیدداران و باغبانان دربار در گذشته و مربوط به اواخر قاجار) راه اندازی شده است. این بنا حدود 90 متر مربع مساحت داشته و دارای سه گالری می باشد.

این نمایشگاه، دریچه ای است بسیار کوچک از فرهنگ و تمدن چند هزار ساله این مرز و بوم و بازگو کننده بخشهایی از ادوار زندگی ساکنان ایران زمین، از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی است. در این نمایشگاه سعی می شود ضمن رعایت توالی دوره های تاریخی، دوره و عصر هر یک از اشیاء، به مخاطب معرفی شود. بازدید کننده می تواند به کمک لمس اشیاء و توضیحات ارایه شده با خط بریل و گوشی های موجود در نمایشگاه اطلاعات لازم را از طریق حس لامسه و شنیداری دریافت کند. اشیاء به نمایش در آمده، شامل: مولاژ ظروف سفالی پیش از تاریخ، نمونه ای از سر ستونهای هخامنشی، منشور کورش کبیر، پیکره سنگی شاپور اول ساسانی، ظروف شیشه ای دوره اسلامی و… می باشند، که با توجه به مخاطبان ویژه خود چیدمان شده است. علاوه بر غرفه های نمایشگاهی، قسمتی از نمایشگاه به کارگاه مرمت سفال اختصاص یافته است.

در کارگاه مرمت سفال، روند کشف آثار سفالی و دوره های مرمت آنها به گونه ای طراحی شده است که مخاطب نابینا با لمس آنها و توضیحات ارایه شده با خط بریل، می تواند اطلاعات را دریافت و در ذهن خود منسجم سازد. همچنین بخشی از موزه به انجمن نابینایان استان زنجان اختصاص یافته تا علاوه بر برگزاری کارگاه های زنده و فعال به ارایه محصولات فرهنگی دست ساز خود بپردازند. در این نمایشگاه سعی بر این است تا بازدید کننده بتواند در نگاهی گذرا با تاریخ و سرگذشت ایران زمین آشنا گردد. آنچه مسلم است خواست و تلاش کارگزاران میراث فرهنگی گشودن دریچه ای برای شناخت و پیوند نابینایان شریف با مباحث موزه و میراث فرهنگی کشور بوده است.

كاخ سبز یا کاخ شهوند (كاخ رضا شاه): یکی از زیباترین کاخ های سلطنتی موجود در ایران می باشد، که در نقطه ای مرتفع، در شمال غربی مجموعه سعدآباد قرار دارد. این کاخ، در ابتدا به صورت ساختمانی نیمه تمام بود که به شخصی به نام علیخان تعلق داشت و تپه ای که ساختمان روی آن واقع شده بود، به همین نام معروف بود. رضا شاه، پس از اینکه ساختمان واقع بر این تپه را از علیخان خریداری کرد، کاخ کنونی را بنا نهاد و کار ساخت و تکمیل آن از زمان وزارت جنگی او، تا اوایل سلطنتش (سال های 1301 تا 1307 خورشیدی) به طول انجامید. سرانجام، این کاخ با تلاش هنرمندان و معماران ایرانی، پس از هفت سال کار، در دو طبقه (زیرزمین و همکف) بنا گردید. رضا شاه از طبقه همکف به عنوان محل زندگی و دفتر کار خود، و از زیرزمین به عنوان انباری استفاده می کرد. این کاخ، به دلیل استفاده از سنگ های سبز کمیاب معدن خمسه زنجان، در نمای خارجی آن، به قصر سنگی نیز معروف است.

ملات سنگ ها، از جنس سرب است و مانع شکستن آنها در اثر انقباض و انبساط می شود. درب اصلی کاخ، از سمت شمال غربی به سمت رشته کوه های مرتفع البرز گشوده می شود. سردر و ستون های ورودی کاخ، نیز از جنس سنگ مرمر خراسان و ترکیب و تلفیقی از نقوش و موتیف های هنر ایرانی و اروپایی است. با بازسازی و مرمت کاخ، قصر سنگی به کاخ شهوند، معروف گردید و پس از انقلاب ایران، به کاخ سبز تغییر نام داد. گچ بری ها و آیینه کاری های ظریف و زیبای درون کاخ، کار دست هنرمندان ایرانی ناشناس است. تذهیب دیوار ها، اثر استاد حسین بهزاد و خاتم کاری ها، حاصل کار گروهی کارگاه استاد صنیع خاتم است. مساحت زیربنای کاخ، در دو طبقه 1203 متر مربع می باشد و معمار آن، میرزا جعفر کاشی معروف به معمار باشی بوده است. یکی از زیباترین قسمت های این کاخ، تالار آیینه است. روی تمامی آیینه ها، با گل هایی از گچ تزیین شده و با قالی مشهد 70 متری زیبایی، که اثر عبدالمحمد عمواغلی است، فرش شده است. در این تالار، یک دست مبل کوبلن دوز کار دست، مربوط به دوره قاجار قرار دارد. میز وسط تالار، کار کشور فرانسه و متعلق به قرن 18 میلادی است.

پرده ای نقره فام، به چوب پرده ای منبت کاری شده، پنجره تالار را مزین کرده است. از ویژگی های این تالار، همخوانی نقش وسط فرش، با طرح سقف است. آیینه کاری‌های سقف با طرح قندیل، کار هنرمندان ایرانی است. از دیگر وسایل با ارزش این کاخ، می توان به مجسمه ها و مبل های دوره لویی شانزدهم و نیز دو میز کنسول مربوط به دوره ناپلئون اشاره کرد.

كاخ سفید یا كاخ ملت (كاخ محمدرضا و شهبانو فرح دیبا): این کاخ، بزرگترین کاخ موجود در مجموعه کاخ های سعدآباد است، که به علت رنگ سفید نمای آن، به کاخ سفید شهرت یافته است. این بنا، علاوه بر آنکه اختصاص به امور اداری و تشریفاتی دوران پهلوی دارد، اقامتگاه تابستانی شاه و همسرش فرح، به حساب می آمد. این کاخ، شامل 54 واحد مختلف، از جمله 10 تالار تشریفاتی می باشد که وسیعترین آن، تالار کاخ می باشد، که سفره خانه ای به مساحت 220 متر مربع دارد. بنای کاخ، به دستور رضاشاه، در سال 1310 خورشیدی آغاز گردید و در سال 1315 خورشیدی به پایان رسید. نقشه کاخ، اثر مشترک مهندس خرسندی و مهندس بوزیس روسی می باشد. گچبری های زیبا و ظریف درون کاخ، کار استادانی چون غلامرضا پهلوان، عبدالکریم شیخان، حسین کاشی و رضا ملائکه است. سنگ های مرمر سرسراها، از معادن شهرهای یزد و تربت حیدریه، تهیه شده و سنگ فرش کف ها، توسط استاد لرزاده انجام شده است. نمای بیرونی کاخ، به سبک ایرانی-رومی است، که چهار ستون اصلی بزرگ در چهارسوی سرسرا و چهار نورگیر، در اطراف سقف مرکزی می باشد. پرده های بزرگ نقاشی رنگ روغن، با موضوع داستان های شاهنامه که در اطراف نورگیر سرسرای طبقه اول است را استاد حسین بهزاد و شاگردانش، در سال 1320 خورشیدی به پایان رساندند. تالارهای بزرگ تشریفاتی کاخ، به سبک اشرافی فرانسه تزئین گردیده است.

از با ارزش ترین آثار این کاخ، فرش های نفیسی است که نهایت ذوق و هنر بافندگان هنرمندان ایرانی را نشان می دهد. بزرگترین فرش این کاخ، 145 مترمربع و دارای 140 رج، بافت كارگاه عمو اوغلی مشهد، می باشد که با نقش مایه شمسه و قندیل، زینت بخش سفره خانه است. در سرسرای طبقه همکف، مجموعه ای از سفالینه های ایران، از هزاره چهارم پیش از میلاد تا سده هفتم هجری و همچنین کریستال هایی از دوره قاجار نگهداری می شود. پوشش دیوار تالارها، از پارچه های نفیس ابریشم، اطلس و تافته است. لوسترهای ساخت ایتالیا، فرانسه و چک-اسلواکی، روشنایی بخش تالارهای وسیع این کاخ است، که بزرگترین آن، دارای 108 شاخه است. سه چلچراغی که تالار سفره خانه طبقه اول را روشن می کند و همچنین میز تحریر موجود در این سفره خانه، متعلق به ماری آنتوانت، ملکه فرانسه است. کاخ سفید، در زمینی به مساحت 2164 متر مربع، در دو طبقه، با زیربنایی در حدود 5000 متر مربع، ساخته شده است.

كاخ سفید دارای بخشهای زیر می باشد:

1- زیرزمین: موزه مجموعه هنری فرح، سالن سینما، آبدارخانه، انبار ظروف، انبار لباس و رختكن، لباسشویی و تاسیسات.

2- طبقه همكف: سرسرای بزرگ ورودی، اتاق محافظین، رختكن مراجعه كنندگان، تالار پذیرایی، تالار غذاخوری كوچك یا تالار جلسات، دفتر كار شاه، دستشویی خصوصی وی، ورودی سینما و موزه هنری، دفتر كار رئیس تشریفات، دفتر كار وزیر دربار، اتاق انتظار، اتاق بیلیارد و آرایشگاه اختصاصی.

3- طبقه اول: سرسرای بزرگ اصلی، سفره خانه یا تالار غذاخوری تشریفاتی، تالار تشریفات یا پذیرائی رسمی ویژه سفرا، دفتر كار فرح، تالار موسیقی و پذیرایی فرح، اتاق نشیمن خانوادگی، دو آپارتمان جداگانه و اختصاصی شاه و فرح در دو سوی سرسرا شامل خوابگاه، حمام و رختكن.

تالارهای بزرگ تشریفاتی این كاخ به شیوه كاخ های اروپا در دو سده گذشته به ویژه سبك اشرافی فرانسه تزئین شده و از این روی بسیاری از آثار با ارزش هنری این كاخ از عتیقه فروشی ها و حراج های هنری فرانسه خریداری شده است. همچنین هدایای مقامات خارجی و ایرانی به دربار پهلوی بخش دیگری از این مجموعه می باشد.

دو پرده ابریشم و حریر گلدوزی شده با نخ ابریشم، كار دست هنرمندان چین كه در تالار نشیمن طبقه اول قرار دارد مجموعه تزئینات داخلی این اتاق را كه به شیوه شینوازری -سبك تزئینی تقلید چین- می باشد، كامل كرده و جلوه بیشتری به آن داده است. میز تحریر متعلق به ماری آنتوانت ملكه معدوم فرانسه در انقلاب كبیر را نیز شخص فرح از عتیقه فروشی های فرانسه خریداری نموده و به این کاخ آورده. كاخ سفید پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و در سال 1360 خورشیدی با نام كاخ موزه ملت پیش پای ملت گشوده شد.

کاخ ولیعدی یا کاخ کرباس (موزه استاد حسین بهزاد): ساختمان استاد حسین بهزاد از جمله بناهای متعلق به دوران قاجار است که در زمان پهلوی اول محل سکونت رضا خان بوده و به نام کاخ کرباس معروف بوده است و در زمان پهلوی دوم نیز محل سکونت رضا پهلوی فرزند پهلوی دوم بوده است.

پس از تغییراتی که در فضای داخلی این کاخ به وجود آمد، در سال 1373 به مناسبت صدمین تولد استاد، به نام موزه بهزاد گشایش یافت. آثار نقاشی استاد بهزاد در چهار سالن به نمایش گذاشته شده است:

سالن شماره یك: این سالن به نمایش آثار قدیم استاد اختصاص دارد كه در آن نقاشی هایی به سبك مكتب هرات، اصفهان و تبریز قرار دارد. معروف ترین آنها چوگان بازی و مناظره شیرین و فرهاد است.

سالن شماره دو: در این سالن آثار استاد كه ملهم از ادبیات فارسی است نگهداری می شود. در این آثار استاد با الهام از یك یا دو بیت شعر از اشعار شاعرانی چون عطار، خیام، حافظ و فردوسی به خلق آثاری زیبا پرداخته است.

سالن شماره سه: به نمایش آثاری از آداب و رسوم مردم اختصاص دارد. مانند: تابلوهای رمال، عقدكنان، سقای شل و…

سالن شماره چهار: این سالن به نقاشی های استاد از چهره مشاهیر و بزرگان اختصاص دارد. مانند: حافظ، سعدی، خیام، عطار، نور علیشاه، و زكریای رازی.

موزه آشپزخانه سلطنتی: آشپزخانه مخصوص سعدآباد به مساحت 800 متر مربع در قسمت مرکز مجموعه، جنب رودخانه دربند قرار دارد. تاریخ ساخت بنا در زمان پهلوی دوم می باشد. این بنا شامل دو طبقه همکف و زیرزمین است و صرفاً آشپزخانه مخصوص کاخ سفید (ملت) بوده. در سال 1354 از طرف یک شرکت آلمانی تمام امکانات آشپزخانه تغییر و به مدرن ترین تجهیزات آشپزخانه ایی مجهز می گردد. آشپزهایی که در این ساختمان مشغول بودند ایرانی و صرفاً جهت محمدرضا پهلوی، فرح و فرزندان آنها غذا طبخ می کردند و در اکثر زمانها (مسافرت های داخلی و خارجی) همراه آنها بودند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای مدت طولانی از این مکان جهت انبار مرکزی سعدآباد استفاده می شد. این بنا پس از گذشت 32 سال مجدداً احیا و به کاربری گذشته خود به عنوان موزه آشپزخانه سلطنتی تبدیل و گشایش یافت. موزه جدید دارای یک سالن اصلی است که 4 اتاق با عنوان های: اتاق نمایش اسناد مکتوب و تصویری مرتبط با موضوع، اتاق سرد خانه، اتاق کارکنان آشپزخانه و اتاق ظروف آن را در برگرفته است.

موزه آب (دفتر رئیس تشریفات کاخ، دفتر مسئول حفاظت ارتش): این موزه، در بخش مرکزی مجموعه سعد آباد، قرار دارد. ساختمان موزه، متعلق با دوران قاجاریه و پهلوی دوم، و شامل دو بخش اصلی و فرعی است. بخش فرعی این ساختمان، دفتر مخصوص محمدرضا پهلوی بود، که در زمان پهلوی دوم ساخته شد، که برای پذیرایی از مقامات درباری و مراجعین شاه استفاده می شد، پس از تخلیه، این دو ساختمان به تیمسار کسرایی (مسئول حفاظت ارتش) واگذار شد. در این موزه، اسناد و مدارک مربوط به آب (مانند دفترچه میراب، وقف نامه ها)، ابزار و ادوات مربوط به آب (مانند فنجان آبی، ساعت آبی، لوازم حفر چاه و قنات) و تندیس های گوناگونی از دانشمندان آب شناس و تندیس میراب نگهداری می شوند.

موزه برادران امیدوار (كالسكه خانه قجری):این موزه، در بخش شمال غربی مجموعه سعد آباد، واقع شده و ساختمان آن، متعلق به دوران قاجار است. این موزه، شامل 4 اتاق با نمای آجری قرمز رنگ و گچبری های زیبا می باشد، که کالسکه خانه و استراحتگاه سورچی ها بوده. این ساختمان، در سال 1381 بازسازی و در مهر ماه 1382، در هفته جهانگردی، به نام اولین جهانگردان ایرانی معاصر، افتتاح گردید. برادران امیدوار، پس از سه سال مطالعه، در سال 1333، با مبلغی در حدود 90 دلار، از زادگاه خود، سفرشان را آغاز کردند.

برادران امیدوار، به نام های عیسی در سال 1308 و عبدالله در سال 1311 ه.ش در تهران به دنیا آمدند. عیسی امیدوار كه به كوهنوری علاقه شدیدی داشت، عضو باشگاه نیرو راستی شد و طی صعود به قلل مرتفع نقاط مختلف ایران به مشاهده و شناخت ابزار آلات انسان های غارنشین پرداخت. كوهنوردی و راهپیمایی ها، سرآغاز اندیش سفر و جهانگردی این دو برادر بود. دیدار با “نیوبل” دوچرخه سوار فرانسوی كه قصد سفر از پاریس تا سایگون پایتخت ویتنام را داشت، علاقه به جهانگردی آنها را دو چندان ساخت. همچنین شركت در مسابقات دوچرخه سواری بین شهرها و كشورها، از دیگر سرگرمی دو برادر بود.

برادران امیدوار با برگزاری نمایشگاه هایی از دستاوردهای سفر به نقاط مختلف دنیا، نوشتن مقالات برای نشریات معتبر جهان و برگزاری سخنرانی در بزرگترین دانشگاه های دنیا، هزینه سفرهای خود را تأمین كردند. عیسی و عبدالله در هفت سال اول سفر خود، چهار قاره را با دو موتورسیكلت یك سیلندر مچلس انگلیس به قدرت 500 سی سی، كه پدر برایشان خریداری كرده بود، پیمودند و سه سال آخر را با اتومبیلی كه كمپانی سیتروئن فرانسه به آنها اهدا كرده بود، مسافرت كردند. حاصل سفر 10 سال آنها به نود و نه كشور از پنج قار جهان، هزاران عكس، فیلم، صنایع دستی نقاط مختلف جهان و تعداد زیادی مقالات و تحقیقات علمی بود. اولین فیلم تهیه شده توسط برادران امیدوار، مربوط به ابوریجینی ها -بومیان استرالیا- است كه زندگی آنها بدون هیچ تغییری به همان شیو 2500 سال قبل است. این فیلم فاقد صدا، توسط دوربین كوكی رولیكس با سه لنز متفاوت گرفته شد كه آن را از سیدنی در استرالیا خریداری كرده بودند. از دیگر كارهای مهم آنها تهی فیلم شانزده ساعته از سفرشان بود. سرانجام، برادران امیدوار در سال 1343 ش از سفر ده سال خود بازگشتند و مردمی كه از طریق مجلات با آنها آشنا شده بودند فیلم فوق را كه به مدت 10 روز در سینما به نمایش گذاشته شده بود، دیدند. این سفرها به منظور تحقیق دربار زندگی انسان هایی كه در روزگار امروزی به صورت بدوی و دور از تمدن زندگی می كردند و نیز شناساندن ایران زمین به مردم جهان صورت پذیرفت.

كاخ شمس (موزه مردم‌شناسی یا موزه تاریخ معاصر): ساختمان این موزه متعلق به شمس پهلوی بوده است. سبك معماری كاخ تلفیقی از معماری اروپایی و ایرانی است. بنای كاخ كه به دستور رضاشاه ساخته شده، از سال 1314 ه.ش شروع و در سال 1318 ه.ش پایان یافت. شمس پهلوی كه از این ساختمان به عنوان كاخ تابستانی استفاده می كرد، در سال 1342 آن را به محمدرضا پهلوی فروخت. از سال 1342 تا 1357 از ساختمان كاخ به عنوان موزه اختصاصی خاندان پهلوی و مكانی برای نگهداری اشیاء و ظروف قیمتی و هدایای سلطنتی استفاده می شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سال 1373 تا 1382 در این مکان موزه پژوهشی مردم شناسی دایر بوده و در بهمن 1388 نیز با عنوان موزه تاریخ معاصر و هدایای سلطنتی خاندان پهلوی گشایش یافت.

كاخ ملكه توران امیر سلیمانی (موزه چهره های ماندگار ): عمارت چهره های ماندگار، از جمله بناهای دوره قاجاری در مجموعه سعد آباد است، که رضا شاه بعد از استقرار در تپه علیخان و پس از ساختن کاخ سبز، آن را آراسته به مجموعه سلطنتی نمود. این عمارت و ساختمان جنوبی آن که اکنون موزه استاد فرشچیان را در خود جای داده، مجموعه دو عمارت اندرونی و بیرونی یک باغ بوده اند. عمارت بیرونی (موزه استاد فرشچیان) مشتمل بر یک ساختمان ییلاقی است و از سه سو به ایوانهای سر پوشیده منتهی می‌شود و در قسمت جنوبی قرار دارد، و عمارت اندرونی (موزه چهره‌های ماندگار) در قسمت شمالی قرار گرفته و از دو سوی شمال و غرب به ایوان های ستون دار منتهی می گردد. از جهت ظرافت های معماری، عمارت بیرونی دارای نفاست بیشتری است و عمارت اندرونی ساده تر به نظر می آید. این دو عمارت پس از تملک توسط رضا شاه، به عنوان کاخ اختصاصی ملکه توران امیرسلیمانی (همسر سوم رضا شاه و مادر غلامرضا پهلوی) اختصاص یافت.

عمارت بیرونی، محل سکونت ملکه بوده و در عمارت اندرونی، خدمه ایشان مستقر بودند. سپس، تا قبل از پیروزی انقلاب ایران، کاخ ها به نظامیان نزدیک محمد رضا پهلوی که در سعد آباد ساکن بودند اختصاص یافت. در محوطه این موزه، تصویر و زندگی نامه کوتاهی از چهره های ماندگار ایران در رشته های مختلف، به همراه چند تندیس از دانشمندان ایرانی قرار دارد. این موزه در اکثر روزهای سال تعطیل می باشد.

كاخ علیرضا و فرحناز (موزه خط و كتابت میرعماد یا موزه صنایع دستی معاصر): موزه صنایع دستی در یکی از بناهای قدیمی مجموعه فرهنگی تاریخی سعد آباد قرار دارد که در گذشته محل زندگی دو تن از فرزندان خاندان پهلوی دوم (فرحناز و علیرضا پهلوی) بوده، این ساختمان در دو طبقه ساخته شده و معماری آن متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است. همچنین از سال 1376 مدتی به عنوان موزه خط و کتابت میرعماد مشهورترین خوشنویسی دوره صفوی استفاده می شد که در حال حاضر آثار آن به موزه هنرهای زیبا منتقل و در معرض دید عموم قرار دارد. در سال 1389 این بنا برای نمایش آثار صنایع دستی ایران مناسب تشخیص داده شد و در 5 بخش مختلف شامل بخش سفال و سرامیک، شیشه گری و رودوزی های سنتی ایران، در طبقه اول آماده سازی و بخش های صنایع هنری چوب مانند منبت، معرق، خاتم، گره چینی و مشبک چوب و همچنین آثار فلزی مانند ملیله سازی و قلم زنی و مشبک فلز به همراه آثار نفیسی از نقاشی های ایرانی از هنرمندان معاصر در طبقه دوم به نمایش در آمد.

كاخ غلامرضا (موزه سلاح های دربار): ساختمان این موزه پیش از انقلاب اسلامی محل سکونت غلامرضا پهلوی برادر محمدرضا بوده است. این موزه دائمی دربرگیرنده بیش از 70 نوع اسلحه گرم از نوع شکاری، جنگی، کمری و ملزومات آنها است که متعلق به پهلوی دوم و درباریان بوده است. تعدادی از سلاح های این مجموعه اهدایی شخصیت های مهم سیاسی و نظامی دیگر کشورها به محمدرضا است. تنوع قابل توجه تفنگ های شکاری ساخت کارخانه های معروف اسلحه سازی اروپا و آمریکا از جمله رمینگتون، وینچستر، اسپیرینگ فیلد و برنو از ویژگی های این مجموعه است. همچنین نمایش انواعی از اولین سلاح های ساخته شده توسط کارخانه های تسلیحات ارتش شاهنشاهی سابق، توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. اسلحه منحصر به فرد این مجموعه، تفنگ “سر پر تک لول” با سیستم سنگ چخماقی است که متعلق به قرن 17 میلادی و ساخت کشور هندوستان است.

زیرزمین موزه سلاح های دربار که پیش از الحاق آن به موزه، فاقد کاربری بود، پس از اتمام عملیات مرمت و اجرای طرح گسترش موزه؛ در تاریخ دوم خرداد سال 1390 با حضور ریاست محترم سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گشایش یافت. این بخش از موزه سلاحهای دربار دارای چهار سالن نمایش است که در سالن اول طپانچه های متعلق به دوره قاجار با تزیینات عاج و صدف به نمایش گذاشته شده اند و در سالن های دیگر تفنگهای سرپر قدیمی با تزیینات عاج و فلز، باروت دانهای چرمی و فلزی و نیز سلاحهای مربوط به دوره پهلوی همراه با فضاسازی تاریخی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته اند. همچنین در بخشهای مختلف زیرزمین عکسهای تاریخی مربوط به دوران قاجار و پهلوی دیده می شود. از دیگر آثار به نمایش در آمده می توان از کلاههای نظامی و مدالهای متعلق به دوره پهلوی نام برد.

كاخ اشرف (موزه ظروف سلطنتی): موزه ظروف، در شرق مجموعه فرهنگی-تاریخی سعدآباد قرار دارد. این بنا به مساحت 2600 مترمربع به دستور رضاشاه، توسط مهندس فرمانفرمائیان، با زیر بنای 1800 مترمربع طراحی و در دو طبقه بین سالهای 18-1315 ساخته شد. نمای خارجی ساختمان از سنگ تیشه ای بوده که در سال 1350 به دستور اشرف پهلوی بازسازی و توسعه یافت و پس از آن نما، با سنگ مرمرسفید پوشیده شد.

این بنا پس از انقلاب اسلامی، در سال 1372 به عنوان موزه ظروف معرفی گردید و در اواخر سال 1374 به نهاد ریاست جمهوری تحویل داده شد. در سال 1384 مجدداً در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفت. پس از انتقال اشیاء موزه صنایع دستی، در 30 دی 1385 به ساختمان فوق، این محل به موزه صنایع دستی اختصاص یافت. از بهمن ماه 1388 مجددا چیدمانی از ظروف سلطنتی در بخشی از طبقه دوم این بنا صورت پذیرفت و از خرداد ماه 1389 با انتقال موزه صنایع دستی از این بنا به ساختمان دیگری در داخل مجموعه این موزه با نام موزه ظروف سلطنتی حیات دوباره خود را آغاز نموده. در حال حاضر تعداد 503 قطعه ظروف و اشیاء تزتینی در 5 سالن و دو طبقه به نمایش در آمده. ظروف مذکور به 4 دسته ظروف قاجار، پهلوی اول، پهلوی دوم و ظروف اهدایی در شرایط و مناسبت های مختلف به محمد رضا، فرح و رضا پهلوی می باشند.

كاخ ملكه عصمت دولتشاهی (موزه استاد فرشچیان): این موزه که در بخش مرکزی مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد قرار دارد، متعلق به دوره قاجار است. ساختمان این موزه با مساحتی حدود 600 متر مربع در گذشته محل سکونت رضاخان و همسر چهارمش بود. در سال 1380 در محل این ساختمان، موزه استاد محمود فرشچیان گشایش یافت. این موزه شامل 5 سالن و 50 اثر نفیس از این هنرمند برجسته است که تمامی تابلوهای استاد فرشچیان از جمله “ضامن آهو”، “شهید”، “آفرینش در روز پنجم” و… در آن به نمایش در آمده است.

استاد محمود فرشچیان متولد سال 1308 هجری شمسی در اصفهان دیده به جهان گشود. وی از هفت سالگی نزد استاد حاج میرزا آقا امامی شروع به تعلیم گرفتن نمود و در سال 1324 به هنرستان هنرهای زیبا اصفهان رفت و تحت تعلیم استاد عیسی خان بهادری که خود شاگرد کمال الملک بود، قرار گرفت و با رموز رنگها، ابزار نقاشی و زیر رنگ آشنا شد و با قرار دادن موی گربه سفید در انتهای پر کبوتر قلم موهایی ساخت تا به امروز در نقاشی و ظریف کاری از آن استفاده می شود. اشتیاق به آموختن ایشان را ابتدا به اروپا و سپس به آمریکا کشانید و حفظ هویت ایرانی توانست شیوه کار خود را غنا بخشد. استاد در ابتدا از آبرنگ و گواش و از اوایل دهه پنجاه بیشتر از اکریلیک برای خلق آثارش استفاده کرد. آثاری که با دیدنشان این جمله در ذهن متصور می شود: “فتبارک الله الاحسن الخالقین”

كاخ لیلا (موزه آبكار یا موزه نیم قرن كودكی در دوران معاصر): موزه کلارا آبکار، در بخش مرکزی مجموعه سعد آباد، قرار دارد. این ساختمان، اقامتگاه تابستانی لیلا پهلوی، کوچکترین دختر محمدرضا پهلوی بود، که جدیدترین ساختمان مجموعه، نیز به حساب می آید. ساختمان مذکور، در سال 1373 خورشیدی، با تلاش سازمان میراث فرهنگی، به مناسبت روز جهانی موزه، به عنوان موزه مینیاتور آبکار، افتتاح گردید. بخشی از موزه، به تابلوهایی از او، که شامل آثار مردم شناسی، زیورآلات و پارچه های ترمه می شود، اختصاص دارد. بخشی دیگر، مربوط به آثار لاکی است، که بیانگر تنوع و علاقه مندی او به رشته های مختلف نگارگری ایرانی است.

كاخ سیاه یا كاخ اسود (موزه هنرهای زیبا): یکی از بناهای باشکوه مجموعه سعد آباد ساختمان موزه هنرهای زیبا است که در جنوبی ترین نقطه سعد آباد واقع شده است .این موزه که هر روزه بسیاری از هنر دوستان را به خود جلب می کند دارای سه طبقه با 3600 متر زیر بنا است. ساختمان این عمارت مربوط به زمان رضا شاه است که ساخت آن از سال 1319 شروع گردید و با تبعید رضا خان در سال 1320 به صورت نیمه کاره رها شد. از آنجا که در بنای آن سنگهای مرمر سیاه رنگ (از معدن ولی آباد چالوس) به کار برده شده بود به کاخ اسود معروف بوده است. از حدود سال های 1342 تا 1343 تعمیراتی در این بنا انجام گرفت و در سال 1346 رسماً به عنوان وزارت دربار مورد بهره برداری قرار گرفت. در سال 1357 با به وقوع پیوستن انقلاب اسلامی طبقه همکف به عنوان اداره کل موزه های کشور مورد استفاده قرار گرفت و از همان زمان طبقه دوم و سوم بنا جهت تبدیل به موزه آماده می گردید، در سال 1361 با نام موزه هنرهای زیبا مورد بهره برداری قرار گرفت و در سال 1364 جهت بازدید عموم رسماً افتتاح گردید.

هر طبقه این ساختمان دارای یک سالن و گالری های متعدد است و در حال حاضر در هر سه طبقه تابلو های بسیار زیبایی از شیوه ها و مکاتب گوناگون هنری ایران و جهان به نمایش درآمده است. این تابلو ها بازمانده هنر نقاشان ایرانی و خارجی است. هم اکنون طبقه همکف به 19 اثر از آثار نقاشان معاصر ایرانی که به شیوه ای نو کار کرده اند اختصاص دارد. نقاشانی همچون: سهراب سپهری، حسین محجوبی، فرامرز پیل آرام، حسین زنده رودی، پروانه اعتمادی، نصرالله افجه ای و… در طبقه اول موزه نقاشی های زیبایی از نقاشان اروپایی در مکاتب و شیوه های گوناگون به نمایش درآمده اند که در فاصله قرن 17 تا 20 میلادی ترسیم شده اند. نقاشی های غربی بر اساس مکاتب ملی مثل مکتب آلمان، انگلیس، فرانسه، روس و غیره تقسیم بندی شده اند. از جمله نقاشان معروف اروپائی که آثاری از آنان در موزه هنرهای زیبا به معرض نمایش گذاشته شده می توان سالوادر دالی، جان فردرینگ هرینگ، پیتر گراهام، ایوانویچ شیشکین، فرانسوا موزن و ژول برتون را نام برد.

در طبقه دوم موزه آثار نقاشی هنرمندان ایرانی از دوره صفویه تا قاجار به نمایش گذاشته شده است. نقاشی های دوره صفوی که در این موزه ارائه شده غالباً تصاویری است از افراد درباری آن زمان، کسانی که احتمالاً هنرمندان نقاش را به شوق نقش تصویر خود به صورتگری وا می داشتند، از این روست که می بینیم نقاشی های باز مانده از آن ایام غالباً از صورت پادشاهان، زنان و مردان درباری، امرا و صاحب منصبان است. اکثر این تابلو ها فاقد رقم است و فقط یک تابلو از دوره صفوی با عنوان مجلس شیرین و فرهاد (رقم محمد زمان) را بر خود دارد که در مخزن موزه نگهداری می شود. از جمله آثار قابل تأملی که از این دوره در معرض تماشاست، پنج تابلوی رنگ و روغن بر روی بوم است که افرادی را با چهره هایی اروپائی در لباسهای ایرانی به حالت ایستاده نشان می دهد. این آثار متأسفانه فاقد نام راقم خود می باشند. در میان تابلو های طبقه دوم تابلوی بزرگی به چشم می خورد که نادر شاه را در حال تاج گذاردن بر سر محمد شاه گورکانی (پادشاه هند) نشان می دهد که عنوان آن (تاج بخشی نادر شاه ) و رقم (ابوالحسن) را بر خود دارد و به تاریخ 1189 ه.ق یعنی سی سال پس از قتل نادر کشیده شده است.

در این طبقه آثاری مربوط به دورۀ زندیه وجود دارد، از جمله تصویری از حضرت علی و حسنین که ملهم از عقاید مذهبی این دوره و همچنین چهره شاهزادگان زند که کار نقاشان بنامی مانند محمد صادق، سید میرزا و میرزا بابا که از صورتگران معروف دربار کریم خان بوده و بعد از فوت او به تهران نقل مکان کردند دیده می شود. بیشترین آثار ارائه شده در طبقه دوم مربوط به دوره قاجار می باشد. در میان این تابلو ها به آثاری برمی خوریم که تصویر گرانشان از اعتبار و شهرت بسیار برخوردارند. از جمله تابلو های نفیس این دوره، تصویری است تمام قد از فتحعلیشاه قاجار که به گفته رابینسون منتقد هنری، از با ارزشترین تابلو های رنگ و روغن در میان نقاشیهای ایرانی است. این تصویر که 125 در 246 سانتیمتر، از نقاش هنرمندی است به نام مهر علی که آن را در سال 1228 ه.ق کشیده و بدینگونه امضاء کرده است: (رقم کمترین غلام، مهر علی) دیگر آثار ارائه شده را می توان به ترتیب از تصاویر رقاصگان و نوازندگان درباری اثر ابوالقاسم و شیرین نگار، چهره هایی از علماء و عرفا، شعرا و فلاسفه ایرانی اثر رجبعلی نقاش دوره محمد شاه نام برد. در این موزه 8 اثر نفیس از نقاش پر آوازه محمد غفاری ملقب به کمال الملک (1319-1222 ه.ش) ارائه شده که در صحت و پختگی رنگ و دقت در ساختمان کم نظیر است.

کاخ اختصاصی: این کاخ، در سمت غرب موزه هنرهای زیبا قرار دارد. این کاخ، در سال های اولیه بعد از انقلاب ایران، به عنوان موزه تاریخ طبیعی استفاده می شده است. ولی در حال حاضر، در اختیار نهاد ریاست جمهوری ایران می باشد و غیر قابل بازدید، برای عموم است.

ساختمان جمهور (کاخ ملکه مادر): این کاخ، در دوران پهلوی، محل آخرین سال های زندگی رضا شاه، قبل از تبعید به جزیره موریس و محل زندگی مادر شاه (تاج الملوک) تا دوران انقلاب اسلامی ایران، بوده است. این کاخ، در حال حاضر، در اختیار نهاد ریاست جمهوری ایران و مخصوص اقامت مهمانان ویژه دولت ایران می باشد و به این جهت، به ساختمان جمهور مشهور گردیده است. این کاخ، در حال حاضر غیر قابل بازدید برای عموم می باشد.

موزه هنر ملل (گلخانه کاخ سفید، موزه هنر اختصاصی فرح پهلوی): قسمت زیر زمین کاخ موزه ملت، که در اصل، بخش گلخانه کاخ بود، بین سال های 1345 تا 1349 خورشیدی، به دستور فرح پهلوی و با همت مهندسین فرانسوی، به موزه هنر اختصاصی تبدیل شد. این موزه، پس از پیروزی انقلاب ایران، به موزه هنر ملل تغییر نام داد و در سال 1370 افتتاح گردید. مجموعه فوق، شامل آثار ارزشمندی است، که از چهار گوشه جهان، خریداری و یا اهدا شده، آثار تاریخی تمدن های پیش از اسلام و دوره اسلامی و همچنین هنر آفریقای سیاه، هند، خاور دور، تمدن مایاها و آثار هنری دوران معاصر ایران و جهان را، با طبقه بندی زیر در بر می گیرد: بخش هنر باستانی ایران، تمدن مایاها و اینکاها، هنر آفریقا و هنر معاصر ایران و جهان.