حرم مطهر امام رضا علیه السلام

به گزارش ارگان معماری: حضرت امام علي بن موسي الرضا (ع) در 11 ذيقعده‌ سال 148 هـ.ق در
مدينه منوّره قدوم مبارک به عالم خاکی گذاشته و با نور وجود خود دنیا را منوّر گردانیدند.
و سرانجام در سن 55 سالگي به دست مامون عباسي به شهادت رسیدند.

در ادب فارسی روضه به معني باغ و گلستان
و گلزار است و محل مضجع شريف و در برگيرنده پيكر مقدس حضرت رضا (ع) را روضه منوره مي
خوانند. اين مكان مقدس شامل فضايي مربع شكل که مساحت آن 189.03 متر مربع بوده که از
این فضا 17.15 متر مربع آن مساحت ضریح مطهر می باشد. روضه منوره از طريق چهار صفه بزرگ
در چهار جانب به داخل و خارج حرم مطهر مرتبط مي شود.

سنگ مرقد مطهر: تاكنون سه سنگ مرقد بر مزار
حضرت رضا (ع) نصب شده است كه هر كدام ارزش تاريخي خود را دارند. قديمي ترين آنها سنگي
است مرمري به ابعاد 40 در 30 سانتيمتر كه در موزه نگهداري و در معرض ديد عموم است.
دومين لوح جنس مرمر سفيد آهكي است و سومين سنگ مزار حضرت، سنگ مرمر بسيار ممتازی است
از معدن توران يزد. اين سنگ، به رنگ سبز چمني با ابعاد 2.20 در 1.10 و ارتفاع 100 سانتیمتر
و وزن 3600 كيلوگرم است كه هم زمان با تعويض و نصب ضريح پنجم در سال 1379 هـ.ش، درون
ضريح، بر مرقد امام هشتم (ع) نصب گردید.

سرداب منوّر: سرداب كلمه اي فارسي است مركب
از « سرد » و « آب » و به خانه اي گويند كه در زير زمين ساخته شده و
مكاني سرد مي باشد. كه در تابستانها مورد استفاده سكونت قرار مي گيرد و نيز جائي را
گويند كه براي دفن اموات و يا نگهداري تابوت مرده احداث مي شود. مرقد مطهر امام در
سردابی كه نزدیک به 6/1متر بالاتر از سطح رواق دارالاجابه است قرار دارد. هم اكنون
بدنه ضريح فولادي نگين نشان بدون سقف (ضريح دوم) در داخل سرداب مقدس بر پيرامون مرقد
مطهر امام (ع) قرار دارد.

ضريح ها ي مطهر: ضریح در ادب فارسی، به
صندوق چوبي يا فلزي مشبكي كه بر روي قبر قرار می گرفته گفته مي شده است. تعداد ضريح
هاي ساخته شده تا كنون 5 ضريح بوده كه به شرح ذيل مي باشند:

1- ضريح چوبي صفوي: این ضريح، ضریحی است
چوبي با تسمه هاي فلزي و پوششي از صفحات طلا و نقره که در زمان شاه طهماسب صفوي در سال 957 هجري قمري بر
روي صندوق مرقد نصب شده بود. اين ضريح بر اثر گذشت زمان از بين رفته و اثري از آن باقي
نمانده است.

2- ضريح نگين نشان نادري: این ضريح فولادي
مرصع، معروف به نگين نشان در سال 1160 هـ.ق به دستور شاهرخ ميرزا، فرزند رضا قلي ميرزا،
نوه ي نادرشاه افشار ساخته و وقف به آستان قدس رضوي و بر فراز مرقد شريف نصب شده است.

3- ضريح فولادي قاجاري: این ضريح فولادي
ساده‌ با ابعاد 4 در 3 متر و ارتفاع حدود 2متر، درسال 1238 هـ.ق روي ضريح نگين نشان
در حرم مطهر نصب گردید.

4- ضريح شير و شكر: چهارمين ضريح به نام
ضريح طلا و نقره، معروف به ” شير و شكر” است كه در سال 1338 هـ..ش، با ابعاد
6/3 در 4 و ارتفاع 90/3 متر روي ضريح نگين نشان نصب گردید. باني ساخت و طراح اين ضريح
مرحوم استاد سيد ابوالحسن حافظيان بود كه با هنرمندي استاد حاج محمد تقي ذوفن اصفهاني
ساخته شد.

5- سيمين و زرّين: این ضریح در سال
1372 هـ.ش به دستور توليت عظماي آستان قدس رضوي، و با دستان استاد فرشچيان طراحی گردید.
دور خارجي ضريح با سورة مباركة «يس» و « هل اتي» به خط ثلث با طلا و نقره تزيين گردیده
و در چهار سوي اين ضريح چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم (عليهم السلام) طرّاحي
گردیده وگل‌‌هاي پنج و هشت پر، نمادي از خمسة طيبه و هشتمين حجت خدا قرار گرفته اند. طرح گل‌‌هاي آفتابگردان ضريح نیز نمادي است از لقب
شمس الشموس. سقف و ديواره هاي درون ضريح مطهّر با خطوط اسماء الله و هنر خاتم كاري
بسيار بديع و زيبا با طرّاحي‌‌ استاد فرشچيان، توسط استاد هنرمند كشتي آراي شيرازي
و همكاران‌شان تزيين گردیده. ساخت اين ضريح مقدس پس از هفت سال، با كيفيتي بسيار عالي
و در نهايت استحكام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4 در 73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته به
پایان رسید و پس از نصب، در تاریخ 16/12/1379 همزمان با عید سعید قربان رو نمایی شد.

گنبد مطهر: گنبد مطهر داراي دو پوشش است
که در بالای ضریح مطهّر قرار دارند: پوشش اول گنبد مطهّر، سقف حرم است كه مقعّر و مقرنس
بوده و به آن قبّه می گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته مي شود. ارتفاع قبه از كف 80/18متراست.
پوشش دوم گنبد طلا كه لایة بیرونی را تشکیل می دهد و ارتفاع گنبد از كف تا انتهاي بلندترين
نقطه اوج محدب (راس گنبد) 2/31 متراست. فضاي
خالي بين قبه وگنبد 13 متر و دور خارجي گنبد 10/42 متر مي باشد. ارتفاع گنبد از طوق
طلا كاري شده تا نوك گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سر طوق گنبد، 50/3 متر است. بلندي ساقه
تا ابتداي آجرهاي زراندود، 79/4 متر است.

كتيبه هاي دور گنبد: در اطراف گنبد دو كتيبه
وجود دارد. اوّلي در كمربند دور گنبد و در ارتفاع 74/6 متري در دو سطر به عرض 9/1 متر
با حروف طلايي بر روي زمينه لاجوردي به خط ثلث جلي عليرضا عباسي است. در اين كتيبه
پياده آمدن شاه عباس صفوي از اصفهان به مشهد و توفيق وي در تزئين گنبد منور و طلا كاري
مجدد در سالهاي 1010ه ش تا 1016 ه ش به شرح زیر درج گردیده: «به نام خداوند بخشنده و مهربان از توفیقات بزرگ
خدای سبحان این بود که موفق داشت پادشاه بزرگ و آقای پادشاهان عرب و عجم، دارای نسب
پاک نبوی و حسب تابناک و روشن علوی، خاک قدم های خادمین زائرین این روضه تابان ملکوتی
و ترویج دهنده آثار اجداد معصومین، سلطان، زاده سلطان صاحب ظفر، شاه عباس حسینی موسوی
صفوی بهادرخان که سعادت و نیکبختی نصیب او شده و با پای پیاده از پایتخت اصفهان به
زیارت شریف ترین حرم تشرف یافته و نیز برای تزئین و آراستن این گنبد مطهر از دارائی
خالص خود شرف اندوزی نمود، در سال هزار و ده شروع و در سال هزار و شانزده به اتمام
رسانید» در قسمت وسط اين كتيبه به سمت شمال گنبد، مقابل ايوان عباسي در صحن انقلاب اسلامي بر لوحي با زمينه سبز، تاريخ تجديد
طلاكاري گنبد پس از پيروزي انقلاب اسلامي نوشته شده است. متن كتيبه بدين شرح است:
“درآغاز پانزدهمين قرن بعثت نبوي و در آستانه سالروز پيروزي انقلاب عظيم اسلامي ايران به رهبري قائد
اعظم امام خميني تجديد طلاكاري و تعميرات گنبد
مطهر انجام پذيرفت . صفرالمظفر 1400 قمري” كتيبه ديگر در قسمت زيرين كتيبه كمربندي
با 4 ترنج به خط محمدرضا امامي ديده مي شود. اين كتيبه در سال 1086 هـ.ق. در زمان شاه
سليمان صفوي نوشته شده و در اين ترنج ها به تعمير، تزيين و طلاكاري مجدد گنبد اشاره
شده. يكي از ترنج ها به چگونگي تعمير گنبد، پس از زلزله سال 1086 اختصاص يافته و در
سه ترنج ديگر آياتي از قرآن مجيد نوشته شده. مهمترين اتفاقي كه براي گنبد مطهر روي
داده واقعه به توپ بستن گنبد مطهر در سال 1330 ه- ق (1291 ش) به وسيله روسها مي باشد.

مناره ها (گلدسته ها): مناره يا منار در
لغت يعني جاي نور و روشنايي و در اصطلاح، بنايي است بلند كه از قديم بر فراز ايوان
اصلي مسجدها، زيارتگاه‌‌ها و مدارس ديني مي‌ساختند و از آن براي پرتو افكني و اذان‌گويي
استفاده مي‌كردند. اكنون با احتساب دو مناره رفيع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهاي
حوزه حرم حضرت امام رضا (ع) وجود دارند: یک گلدسته طلا بالاسر(صحن انقلاب اسلامي به بلندي 5/40 متر )، یک گلدسته طلا کنار ايوان عباسي با نام گلدسته نادري (صحن انقلاب اسلامي)،دو گلدسته طلا در صحن جمهوري
اسلامي، شش گلدسته در صحن جامع رضوي و دو گلدسته
كاشي در مسجد جامع گوهرشاد.

رواق ها: به فضاهاي عبادي سرپوشيده در حرم
مطهر رواق گفته مي شود. این رواق ها عبارتند از:

1- رواق مباركه گنبد حاتم خاني به مساحت
154 متر مربع که در شرق روضة منوره و پايين پای مبارك واقع شده و در عهد صفويه در سال
1010 هـ.ق به وسيله حانم بيك اردو بادي احداث و در سال 1296 هـ.ق نیز مرمت گردیده.

2- رواق مباركه دارالسعاده با مساحت
158 متر مربع در سمت شرقی روضة منوّره پس از رواق گنبد حاتم خاني و در امتداد آن قرار
دارد. این رواق از سمت شمال با رواق دارالضيافه، از جنوب با دارالسرور، از شرق با ايوان
طلاي صحن آزادي، و از غرب با رواق گنبد حاتم خاني و در نهايت با روضه منوره مجاور است.

3- رواق مباركه دارالضيافه با مساحت 164 متر مربع در سال 1301 هـ .ق توسط مرحوم
میرزا شفیع قزوینی به هزینه یک تاجر قزوینی احداث گردید. این رواق از شرق به صحن
مقدس آزادي و از شمال به صحن مقدس انقلاب
اسلامی و از جنوب به رواق مبارکه دارالسعاده و از غرب به گنبد الله ورديخان محدود مي
شود.

4- رواق مباركه گنبد الله ورديخان با مساحت
173 متر مربع در مجاورت گنبد مطهر (شرق)، دارای
گنبدي با روكش مسي است كه معروف به گنبد الله وردي خان است. این رواق در شمال شرقي
روضة مطهّره و در سمت شرقی رواق توحيد خانه واقع شده و به شكل هشت ضلعي است و در مجموعه
عظيم رواق‌ هاي حرم مطهر، هم از حيث قدمت و هم به لحاظ طرح و تركيب و معماري از ويژگي
ممتازي برخوردار بوده و از جالب ترين و با شكوه ترين رواق‌ های اماكن متبركه است.

5- رواق مباركه توحيد خانه با مساحت
106 متر مربع از سمت شمال به صحن انقلاب اسلامي و از جنوب به رواقهای دار الفيض و دار
الشكر و از سمت شرقی از طريق يك گذرگاه به رواق گنبد الله ورديخان و از سمت غربی به ايوان طلاي صحن انقلاب اسلامي متصل است. پنجره فولاد در صحن انقلاب
قسمتي از ضلع شمالی اين رواق را تشكيل مي دهد.

6- رواق مباركه دارالفيض با مساحت 112 متر
مربع در پشت سر مبارك واقع شده و متصل به روضه منوره است.

7- رواق مباركه دارالشكر با مساحت 73 متر
مربع از بناهايي است كه تقريباً به روضه منوره متصل است. دار الشكر در سمت شمال غربي
حرم و شمال مسجد بالاسر واقع شده و به وسيله گذرگاه كوچكي جزء دار الفيض است.

8- رواق مباركه دارالاخلاص با مساحت
123 متر مربع در سمت غربی روضة منوّره، مقابل مسجد بالاسر و بين سه رواق دار السياده،
دار الشرف و دار الولايه قرار دارد. (با توجه به توسعه مسجد بالاسر در حال حاضر جزء
مسجد بالا سر است).

9- رواق مباركه دارالشرف با مساحت 131 متر
مربع در سمت شمال غربي روضه منوره واقع شده و يكي از مكان‌ هاي قديمي آستان قدس رضوي
است. اين بنا كه در شمال دارالسياده و شرق دارالولايه جاي دارد، در گذشته به صورت رواق
نبوده، اما پس از تغييراتي كه در اين محل انجام گرفت، در سال 1343 هـ.ش به صورت رواقي
مستقل درآمد و دار الشّرف ناميده شد.

10- رواق مباركه دارالسياده با مساحت
311 متر مربع از قديمي ترين رواق‌ هاي روضه منوره است كه در سمت جنوب غربي روضه منوّره
از شمال به جنوب امتداد دارد. نامگذاري اين رواق به «دارالسياده» از آن جهت است كه
از قديم محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علي (ع) بود و درباره همه امور
مربوط به آن خاندان با يكديگر مشورت مي كردند.

11- رواق مباركه دارالحفاظ در سمت جنوب
و بين روضه منوّره و مسجد گوهرشاد واقع است.
اين بنا توسط بانو گوهرشاد در اوايل قرن نهم در سال 841 هـ.ق همزمان با مسجد گوهرشاد
ساخته شده، مساحت اين رواق 183 متر مربع است.

12- رواق مباركه دارالسلام، يكي از رواق‌
هاي جنوب شرقي روضه منوره است كه در شرق رواق دارالحفاظ و به موازات آن، به‌جاي دو
بناي عهد تيموري ساخته شده و از جمله بناهايي است كه اساس بناي آن، در زمان گوهرشاد
خاتون و به دستور او پي‌ ريزي شد. مساحت اين رواق 202 متر مربع است.

13- رواق مباركه دارالعزه در سمت جنوب شرقي
روضه منوّره، بين دار السلام و دار الذكر واقع شده. اين رواق در سطحي به ارتفاع 95
سانتي متر از كف رواق دار السلام قرار دارد و از سمت شمال به دار السرور، از جنوب به
شبستان گرم مسجد گوهرشاد، از مشرق به دار الذكر و از سمت مغرب به دار السلام محدود
است. و 72 متر مربع وسعت دارد.

14- رواق مباركه دارالسرور با مساحت 121 متر مربع در سمت جنوب شرقي
روضه منوّره بين رواق دارالسّعاده و دارالذكر واقع شده و يكي از راه هاي تشرف به روضه
منوره مي باشد. اين رواق از سمت شمال به دارالسعاده، از جنوب به دو رواق دارالذكر و
دارالعزه، از شرق به صحن آزادي و از غرب به
رواق دارالسلام مرتبط است.

15- رواق مباركه دارالذكرکه نسبت به رواق
هاي قبلي نو سازتر است و با مساحت 207 متر مربع در جنوب شرقي روضة منوّره و در زاويه
جنوب غربي صحن آزادي قرار دارد. اين بنا از شمال به دار السّرور، از جنوب به دار الزهد،
از مغرب به دار العزه و از مشرق به صحن آزادي
محدود است.

16- رواق مباركه دارالزهد يكي از باشكوه
ترين و زيباترين رواق‌ هاي جنوب شرقي روضه منوره است. با مساحت 283 متر مربع از سمت
جنوب به رواق امام خميني (ره)، از شمال به رواق دار الذكر، از مشرق به رواق شيخ بهايي
و از سمت غربی به راهروي تالار تشريفات اماكن متبركه محدود است و از طريق سه درگاه
به مقبره شيخ بهايي راه دارد.

17- رواق مباركه شيخ بهايي يكي ديگر از
رواق‌ هاي جنوب شرقي روضة منوّره است و با مساحت 160 متر مربع از سمت شمال به صحن آزادي،
از جنوب به رواق امام خميني (ره)، از مشرق به رواق دار العباده و از سمت مغرب به رواق
دارالزّهد محدود است.

18- رواق مباركه دارالعباده که در سال
1353 هجري شمسي بنا يافته و با مساحت 158 متر مربع آخرين رواق جنوب شرقي روضة منوّره
است. اين رواق از سمت شمال به صحن آزادي، از
مشرق و جنوب به رواق امام خميني (ره) و از سمت غربی به رواق شيخ بهائي متصل است.

19- رواق مباركه دارالولايه که يكي از رواق‌
هاي بزرگ حوزه حرم مطهر است. اين بنا در غرب روضه منوره، حد فاصل بين صحن انقلاب اسلامي و صحن جمهوری اسلامي با مساحت 1742 متر مربع قرار دارد
و همزمان با احداث صحن جمهوري اسلامي ساخته
شده و مورد بهره ‌برداري قرار گرفت.

20- رواق مباركه دار الهدايه با مساحت
1002 متر مربع، از رواق‌ هاي جنوب غربي روضة منوّره است كه مجاور مدرسه دو درب و صحن
جمهوري اسلامي قرار دارد. این رواق از رواق‌ هاي وسيع حوزه حرم مطهر است و از سمت شمال
به مدرسه دو درب، از جنوب به محاذات رواق دار الرّحمه، از مشرق به بست شيخ بهاء الدين
و كفشداري 14 و از مغرب به صحن جمهوري اسلامي محدود است.

21- رواق مباركه دارالرّحمه با مساحت
831 متر مربع، در جنوب غربي روضة منوّره، بين بست شيخ بهايي و صحن جمهوري اسلامي و
از شمال در محاذات رواق دار الهدايه واز جنوب با كتابخانه مسجد گوهرشاد محدود است.

22- رواق مباركه دارالاجابه با مساحت 4217 متر مربع با وسعت زیاد، بناي زيرين رواق
دار الولايه است كه در مغرب سرداب مطهر و بالا سر مبارك امام رضا (ع) قرار دارد.

23- رواق مباركه دارالحكمه با مساحت
477 متر مربع، در زاويه شمال غربي صحن آزادي
واقع شده است.

24- رواق مباركه دارالحجه که در راستاي توسعه فضاهای سرپوشيده زيارتی
و عبادی حرم مطهر، رواق دارالحجه با زيربنای تقریبی 6409 مترمربع در زير صحن انقلاب
اسلامی كه قديمي ترين صحن موجود در سطح اماكن متبركه است احداث گردیده.

25- رواق مباركه امام خميني ‍(ره) با مساحت
9800 متر مربع در دو طبقه با سازه بتني- فلزي احداث گرديده و به عنوان بزرگترين رواق،
در جنوب روضه منوّره واقع و در حقیقت قسمتي از صحن امام خميني (ره) است.

26- رواق مباركه دارالكرامه که در ضلع شمال
شرقي صحن انقلاب اسلامي واقع شده و با 500 متر مربع مساحت و 2000 متر مربع زيربنا،
احداث و در آذرماه سال 1385 مورد بهره برداري قرار گرفت.

27- رواق مباركه شيخ طوسي که در طبقة زيرين
بست شيخ طوسی احداث شده و مورد بهره برداری قرار گرفته است.

28- رواق مباركه شيخ حر عاملي در تابستان
1388 به جهت افزايش فضاي عبادی در طبقه زيرين بست شيخ حر عاملي احداث گرديده است.

صحن
ها ي مقدس: به طور کلی فضاهاي باز اطراف حرم مطهر صحن نام دارند، كه عبارتند از:

صحن مقدس انقلاب اسلامي: این
صحن به صحن عتيق يا كهنه معروف است و از قديمي
ترين و با شكوه ترين صحن ‌‌هاي اماكن متبركه آستان قدس رضوي به شمار مي رود. مساحت
صحن 6600 متر مربع و با غرفه ها 7515 متر مربع
و داراي 4 ايوان است ايوان جنوبي (ايوان طلا)- ايوان غربي(ساعت)- ايوان شمالي
(عباسي) و ايوان شرقي (نقاره خانه) كه در چهار ضلع این صحن قرار دارند. مكانهاي تاريخي
موجود در صحن انقلاب اسلامي عبارتند از: نقاره خانه، ذكرنقاره، سقاخانه نادري و پنجره
فولاد.

2- صحن مقدس آزادي: ساعت بزرگ و قديمي كه در سردرب ايوان جنوبي صحن مقدس آزادي نصب شده و مشرف به صحن
مباركه امام خميني (قدس سره) است، اولين و قديمي ترين ساعت آستانه مقدسه است. اين ساعت
ساخت منچستر انگلستان را امين الملك، صدر اعظم ايران در زمان ناصر الدين شاه قاجار
درسال 1893 میلادی تقديم آستانه كرد. و ساعت دوم كه بر بالاي ايوان غربي صحن انقلاب
نصب شده در سال 1278ه ق بوسيله مظفرالدین شاه اهدا گرديده است.

صحن آزادي در شرق حرم مطهر و
پايين پاي مبارك امام رضا (ع) قرار دارد، این صحن با غرفات 4911 متر مربع و زیر زمین
4210متر مربع؛ و از غرب به رواق های دار الضيافه، دار السعاده و دار السرور، از شمال
به بست شيخ حر عاملي، و رواق مبارکه دارالحکمه
از جنوب به صحن امام خميني (ره) و از شرق به محوطه باب السلام متصل است. بنای
این صحن در سال 1233 هـ.‌ق به امر فتحعلی شاه قاجار و به مباشرت فرزندش علینقی میرزا
و معماری حاج آقا جان، (صاحب بازارچه معروف حاج آقا جان) ساخته شد اين صحن به صحن نو
نیز معروف می باشد.

3- صحن مقدس جمهوري اسلامي: از
جمله اماكني كه پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي، جهت رفاه حال زائرين ارجمند ساخته
شد صحن جمهوري اسلامي است. اين بنا از صحن
‌‌هاي بزرگ حوزه اماكن متبركه به شمار مي‌رود. صحن جمهوري اسلامي با غرفات 8060 متر مربع و زیر زمین
7190 متر مربع در غرب روضه منوره قرار دارد . این صحن در بر گیرنده 1-ايوان طلا 2-
ايوان شمالي 3-ايوان غربي 4-ايوان جنوبي 5- سقاخانه 6- ساعت آفتابی 7- پنجره جنب ايوان
8- و دو مناره بر افراشته بر ايوانهاي شمالي و جنوبي مي باشد.

4- صحن مقدس قدس: در جنوب مسجد جامع گوهرشاد، بين بست شيخ بهائي و قسمتي
از جنوب رواق امام خميني (ره) با غرفات زیر بنای 6969 مترمربع، و زیر زمین آن 2558
مترمربع قرار گرفته و در مركز اين صحن سقاخانه با طرح قدس ساخته شده است.

5- صحن مقدس جامع رضوي: احداث
صحن جامع رضوي با غرفات 63919 مترمربع در سال 1373 با اسکلت سازی شروع و در سال
1381 شمسی به پایان رسید. ورودي باب الرضا (ع) و باب الجواد (ع) در ضلع قبله صحن ارتباط
صحن جامع را با خيابان خسروي نو برقرار مي سازد علاوه بر اين امكان تردد زائرين محترم
از طريق پاركينگ شماره 1 نيز وجود دارد. و داراي 6 مناره بركشيده بر ايوانهاي غربي،
شرقي و جنوبي مي باشد.

6- صحن مقدس غدير: صحن غدير در ضلع
جنوب غربي اماكن متبركه و با مساحت صحن وغرفات 11549 متر مربع قرار دارد. این صحن از جنوب به صحن مقدس جامع رضوی از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی و از شمال به محوطه بين بست شیخ طوسی
و خیابان شیرازی منتهی می شود. بازار غدير و سرويس بهداشتي شماره 1 در ضلع غربی اين صحن قرار دارد.

7- صحن مقدس كوثر: صحن كوثر در
زاويه شمال شرقي صحن جامع رضوي و جنوب شرقي
اماكن متبركه با 12760 متر مربع مساحت به همراه غرفات قرار دارد.بازار كوثر و سرويس بهداشتي شماره 4 در
ضلع شرقي اين صحن احداث شده است.

8- صحن مقدس هدايت: صحن هدايت به همراه غرفه هادر ضلع شرقي اماكن متبركه
با وسعت 15319 متر مربع قرار دارد. این صحن به همراه غرفات از شمال به بنياد پژوهشهاي اسلامي، از شمال غربي
به سردر طبرسي، از شمال شرقي به كوچه 14 متري ساختمان دانشگاه علوم اسلامي 2
، از شرق به زائرسرا و پير پالاندوز و از جنوب به دانشگاه علوم اسلامي رضوي و ساختمان اداري
منتهي مي‌شود.ورود و خروج پارکینگ شماره 3 در این صحن می باشد.

9- صحن مقدس رضوان: این صحن كه
مساحت تقريبي آن با حواشي، بيش از 10000 متر مربع مي باشد در ضلع شمال غربی اماکن متبرکه،
پشت کتابخانه مرکزی طراحي شده است.

مسجد بالاسر و مسجد گوهرشاد از
مساجد موجود در حرم مطهر می باشند. مسجد بالاسر، از نظر قدمت، بعد از روضة منوره، تاريخي
ترين بناي حوزه حرم مطهر است. بناي اوليه آن در عهد غزنويان و در سال 425 هجري احداث
گردیده.داراي 3 صفه است كه در بالاي صفه شرقي اشعاري از دعبل خزائي در كاشي معرقي نقش
بسته است. مسجد گوهرشاد، این مسجد يكي از بناهاي باشكوه و باستاني عهد تيموريان است
كه در اوايل قرن نهم هجري (در سال 821 هـ.ق) به دستور بانو گوهرشاد خاتون ( دختر امير
غياث الدين ترخان از امراي جغتايي ) همسر شاهرخ ميرزا تيموري در مدت 4 سال بناشده است.

منبر صاحب الزمان (عج): منبر صاحب الزمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف)
واقع در كنار محراب ايوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهميت است. اين منبر نفيس، از
چوب گردو و گلابي با شيوه منبت كاري بدون به كار رفتن ميخ در آن، در سال 1243 هـ.ق
به دست پر توان استاد محمد نجار خراساني، منبت كار معروف عصر فتحعلي شاه قاجار ساخته
شده است و داراي 14 پله بوده و با حفاظ شيشه اي محافظت مي شود.