آسبادهای نشتیفان – سری دوم

خواف یکی از شهرستان‌ های استان خراسان رضوی است که درفاصله ۲۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع شده است. این شهرستان با چهار بخش مرکزی، سنگان، جلگه زوزن و سلامی و جمعیتی بیش از ۱۱۰ هزار نفر، در نوار مرز شرقی ایران قرار دارد. شهرستان خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و کشور افغانستان متصل است.

یکی از مهمتریمن و چشمگیر ترین ساختهای فرهنگی در نشتیفان آسبادهای بادی می باشد. درباره پیدایش آسبادها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. اغلب مورخین که در طول قرون متمادی به ایران سفر کرده اند مبنای آن ها را قبل از فتح ایران به دست مسلمین ذکر می کنند. و حتی برخی پا را فراتر نهاده و تکوین آنها را به 1700 سال قبل از میلاد مسیح مربوط می دانند. قدیمی ترین و موفق ترین مرجعی که وجود آسباد را قبل از اسلام در ایران اثبات می کند تاریخ ابن خلدون است. همچنین منابع زیادی سیستان را محل اولیه آسبادها می دانند. از توجه و تامل در واژه آس می توان به تاریخچه آسبادها پی برد. آس به معنی دانه ریز سنگ است. در فرهنگ معین درباره آس چنین آمده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و جزء آن از سوراخ میان سنگ زیرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا باد یا آب و یا برق و یا بخار چرخه و حبوب و جزء آن را خرد کند و آرد سازد. ظهور آسبادها در نشتیفان به سبب بادهای 120 روزه سیستان است که ساکنین گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت باد مذبور نیاز به ایجاد آسباد را حس کردند و در پی ساخت آن از قرنها پیش برآمده اند.عمده ترین دلیل روی آوردن به آسبادها در خواف و در سرزمینی که به قول سون هدین: “در تمام طول سال بادهای شمال حاکمیت دارند و استقرار باد و همچنین نبود آب است” را تأکید می نماید.

ایجاد آسبادها جدای استفاده بهینه از پارامترهای اقلیمی همان گونه که ذکر شد یک ساخت فرهنگی است که این ساخت در طول تاریخ دچار تغییراتی شده تا به امروز که به این صورت باقی مانده است. و فرهنگ و دانش غنی انسان را قادر ساخته است تا یکی از محدودیت های محیط طبیعی را از میان بردارد و آن را به نقطه قوتی تبدیل سازد تا نه تنها دافع جمعیت نباشد بلکه سبب جذب و تثبیت جمعیت نیز شود.

از حرکت سنگها بر هم گندم به صورت آرد آماده جمع آوری می گردد. در حفره زیر سنگها دستگاهی است خیلی قدیمی و ابتدایی که بر اساس کار اهرم می تواند به جای ترمز سنگها را به هنگام لزوم از حرکت باز دارد. وقتی با ابزاری به نام تخت وحشت از پایین و از داخل آسیاب حرکت سنگها را کند می کند. بلافاصله چرخ و پر را در بالا با اهرم دیگری «نی باد» کاملاً مهار می کنند و کار تعطیل می شود. محور و چرخ و پر در حفره ای به نام «کلوسی» با «خرپل» ارتباط می یابد و میله ای خراطی شده ای به نام «قلندرک» حرکت محور را در داخل کلوسی تسهیل می کند. بی نظمی در کار باد البته خللی در کار آسیاب بوجود نمی آورد و کار به آرامی پیش می رود. یعنی یک جوال گندم 30 تا 40 منی (کیسه گندم در حدود 150 کیلوگرم) در پر خو ریخته می شود. آسیابان می تواند ساعتها محل کار خود را ترک کند که نیازی به کنترل مستمر در آسیاب بادی احساس نمی شود. اگر باد بوزد و سنگ حرکت کند گندم هم به میان سنگها ریخته می شود و فقط تشکیلات آسیاب بی حضور باد معطل می ماند.