کبوترخانه؛ اعجاز معماری ایرانی
کبوترخانه‌های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده‌اند، این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتران به عنوان زیر ساخت
تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد، میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.
.jpg)
تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه ها را در خود جای داده است.
طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است. کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ‌ناپذیر بوده‌اند.
ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه‌ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده است.
.jpg)
فضای داخلی کبوترخانه‌ها گاه محل اجتماع بیش از 25 هزار کبوتر بوده است.
دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می‌شد.
آشیانه‌ها از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.
همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است.
قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
عملکرد اقتصادی کبوترخانه ها در گذشته بر کسی پوشیده نیست زیرا این مکانها زمانی کارخانه ساخت مرغوبترین کود جهان شناخته می شدند
معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.
.jpg)
از علوم دیگر در ساخت برج‌های کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.
هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است. دانش جانورشناسی و روان‌شناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می‌شده است.
معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم، اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
کبوترخانه‌ها از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان هستند. در یزد دو برج کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.
برج کبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل کنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقش‌های ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.
برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی‌پناه و هم به جهت استفاده‌ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می‌کردند قابل توجه است.
.jpg)
قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می‌گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این برج به صورت استوانه‌ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است که مانع تردد مارها به داخل برج می‌شود ولی در برج‌های مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می‌کنند به طور ناگهانی به پرواز در می‌آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می‌شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق‌هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده‌اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری کند.
نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگرهای و طاق‌بندی با گچبری‌های خاص از دیگر ویژگی‌های برج کبوترخانه میبد است.
پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره‌وری خاک استفاده می‌کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می‌شد، در اطراف آبادی‌ها می‌ساختند.
.jpg)
متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.
این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند.
جهانیان ایرانیان را حساس‌ترین انسان‌های جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می‌دانند به همین دلیل بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل‌سوزانه برای بازمانده این برج‌های دل‌انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی و همکاری سازمان میراث فرهنگی، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمان‌های مرتبط، در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقای صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم.
