مجموعه کاخ های گلستان

سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده مکانی تاریخی آن را در شمال خیابان و میدان امام خمینی (سپه)، در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشکیل می دهد، به روزگار صفویه باز می گردد. شاه طهماسب اول صفوی (930-984) نخستین پادشاهی بود که در سفرهای خود به قصد زیارت مقبره حضرت عبدالعظیم دستور داد بارویی به طول یک فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوی در قسمت شمالی حصار طهماسبی چهار باغ و چنارستانی احداث نمود که بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا کرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته، ارگ نامیدند. در اواخر عهد صفوی تهران گاهی مقر موقت دربار شاهان صفوی قرار می گرفت و حتی شاه سلیمان (1077-1105) کاخی در این شهر برای خود بنا نهاد. ولی امروز اثری از بناهای دوره صفوی باقی نمانده است.

کهنترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران کریمخان زند است. وی در نبردهای خود بر ضد محمد حسن خان قاجار در سال 1172 تهران را مرکز اردوکشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیم تهران که در زمان شاه سلیمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وکیل الرعایا حکومت ایران را در دست گرفت. به فرمان او در تابستان همان سال حصار ارگ مجددا احیاء شد و یک دست حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحکومه در داخل آن بنا گردید و در تابستان سال بعد (1173) که اردوی خود را به چمن سلطانیه (زنجان) منتقل نمود. دستور داد یک دست عمارت خاصه و دیوانخانه بزرگ به سبک ساسانی و باغی در جنب آن بنا نمایند.

پس از مرگ کریمخان زند در 1193 آغا محمد خان قاجار در 1200 تهران را به پایتختی برگزید، ولی به دلیل لشکرکشی های دائمی کمتر در مقر حکومت خود به سر می برد و برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت. تا آنکه فتحعلی شاه در سال 1211 بر تخت سلطنت ایران جلوس کرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداری و تشریفات سلطنتی بناهای متعددی در داخل ارگ تهران، عمدتا در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار احداث شد.

در دوران رضا شاه پهلوی، بخشهای بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سردر باب عالی، ساختمان دفتر  استیفا، نگارخانه، تکیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهای اندرونی تخریب شد. محل سکونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمد رضا شاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل گردید. پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر بصورت موزه در آمد تا همگان بتوانند از آن دیدن کرده و از تماشای زیبایی های حاصل فکر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند.

بخشهای مختلف این مجموعه در حال حاضر عبارت است از: ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخانی، اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه آن، تالار آینه، تالار عاج یا سفره خانه، تالار برلیان یا سفره خانه، تالار برلیان یا تشریفات، ساختمان کتابخانه، عمارت شمس العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن، تالار الماس، کاخ ابیض و چادر خانه.

ایوان تخت مرمر: روح ظريف هنرمند ایرانی با استعانت از هنرهای معماری، نقاشی، سنگتراشی، کاشی کاری، گچبری، آئينه کاری، خاتم سازی، منبت کاری و مشبك سازی، در وسط کاخهای سلطنتی قديم و مجموعه دلپسند، ترکیبی بديع و بنائی زيبا بوجود آورده كه شايد كمتر بتوان نظیر آنرا در جای ديگر يافت. ايوان يا تخت جایگاهی است كه مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف مردم در مقابل آن برگزار مي شده است. به نظر می رسد عمر بعضی از قسمتهای تخت مرمر كه از بناهای دوره زنديه می باشد، از ساير بناهای موجود در كاخ گلستان بيشتر باشد. در سال 1221 ه.ق فتحعلی شاه به حجاران و سنگتراشان معروف اصفهانی امر كرد تا از سنگ مرمر زرد يزد تختی بسازند تا هميشه در وسط ايوان نصب و مستقر گردد. اين تخت كه از 65 قطعه مرمر بزرگ و كوچك تشكيل يافته، میرزا بابای شیرازی نقاش باشی آن را طراحی كرده و سرپرستی حجاری به عهده استاد محمدابراهيم اصفهانی بوده است. معماری و تزئينات اين ايوان در دوره فتحعلی شاه و ناصرالدين شاه تغييرات زیادی كرد تا به شكل امروزی درآمد. اين ايوان در دوره قاجار محل به تخت نشستن پادشاهان و برگزاری مراسم و اعياد رسمی بود. آخرين مراسم رسمی كه در اين ايوان برگزار شد، تاجگذاری رضاخان در سال 1304 بود.

خلوت کریمخانی: در گوشه شمال غربی محوطه گلستان، ديوار به ديوار تالار سلام، بنایی سر پوشيده و ستوندار بصورت ايوان سه دهنه ای وجود دارد كه در مركز آن حوض جوشی ساخته شده و پيشتر از اين، آب قنات شاه از ميانه حوض مي جوشيده است. اين قسمت از كاخ گلستان كه جلو خان يا خلوت کریمخانی ناميده مي شود، چنانچه از نامش پيداست، از بناهای دوره كريمخان زند است و قسمتی از خلوت خانه وی به شمار می آمده است. اين بنا ظاهرآ در سال 1173 ه.ق احداث گرديده و در زمان ناصرالدين شاه، كه بنای جديد تالار سلام ساخته مي شده است، قسمت اعظم آن تخريب گرديده و امروزه تنها بخشی از آن باقی مانده است. در اين محل نيز يك تخت مرمرين قرار دارد كه بسيار كوچكتر‌ و ساده تر از تخت مرمر اصلی است. معروف است كه ناصرالدين شاه اين گوشه كاخ گلستان را بسيار دوست داشته و اغلب در اين محل خلوت می کرده و قليان می كشيده. ضمن آنكه سنگ قبر ناصرالدين شاه بعد از جابه جایی های فراوان سر انجام در همين محل نگاهداری می شود.

تالار سلام: پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 ه.ق و دیدن موزه ها و گالری های بزرگ كشورهای غربی وی تصمیم گرفت كه موزه ای شبیه به موزه های  اروپا در ارگ ایجاد نماید. بدین منظور عمارت خروجی را تخریب و در عوض در سمت شمال غربی و در جوار تالار عاج، بناهای كاخ گلستان جدید، یعنی  سرسرا و تالار آیینه گلستان و اتاق موزه را بنیان نهاد. ساخت اتاق موزه در سال 1291 ه.ق آغاز و در سال 1294 ه.ق پایان یافت. ولی به دلیل تزیینات زیاد و چیدن اشیاء كه با نظارت مستقیم شاه صورت می گرفت بهره برداری از آن تا سال 1299 ه.ق به طول انجامید. این تالار از همان آغاز به منظور تاسیس و تشكیل موزه بنا گردید. ولی پس از انتقال تخت طاووس از موزه های قدیم و تالار آئینه به آن و نیز برگزاری سلام های خاص و رسمی در آن بتدریج نام تالار سلام را به خود گرفت. در این تالار نفیس ترین اشیاء و آثار هنری اهدایی، بویژه جواهرات سلطنتی نگهداری می شد. در سال 1345 به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمدرضا پهلوی در این تالار، موزه آرایی آن بطور کلی  دگرگون شد و به شكل امروزی درآمد.

تالار آینه: تالار آینه در غرب تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سردر و ایوان سنگی جلو سرسرای کاخ قرار دارد و یکی از تالارهای مشهور کاخ گلستان است. پیش از ساخت این تالار در محل آن کلاه فرنگی چهل ستون چوبی قرار داشت که در سال 1269 قمری ضمن تغییراتی که محمد تقی خان معمار باشی به اهتمام حاج علی خان حاجب الدوله در عمارات سلطنتی می دادند، ساخته شده بود و پیش از آن تالار یا عمارتی به نام الماسیه در آن مکان وجود داشت. از این تالار  سه دهنه ارسی قوسی بزرگ از سمت جنوب رو به باغ و حوض بزرگ جنوبی ساختمان باز می شود و با دو در و یک پنجره بزرگ هلالی به سرسرای ورودی کاخ مربوط می شود. تالار آیینه همزمان با تالار سلام در حدود سال 1291 قمری ساخته شد و در مجموع جزو بنای موزه جدید که در تالار سلام بر پا شده بود محسوب می شد. در آغاز انتقال اشیاء و آثار موزه قدیم به موزه جدید، این تالار به نگاهداری از تخت طاووس و تاج کیانی اختصاص داشت. تالار آیینه با آنکه چندان بزرگ نیست ولی به علت معروفیت و زیبائی آیینه کاریهای سقف و دیوارهایش شهرت فراوان یافته است. طرح و معماری تالار سلام و آیینه و سرسراها و حوض خانه های مربوط به آن با میرزا یحیی خان معتمد الملک وزیر بنایی بوده است. ساختمان تالار با آنکه در حدود سال 1294 قمری پایان یافته بود، ولی تزئینات و آیینه کاری ها و گچ بری های آن تا سال 1299 قمری ادامه یافت. شهرت عمده تالار آیینه بیشتر به واسطه تابلو رنگ روغنی معروفی است که مرحوم میرزا محمدخان کمال الملک غفاری به سال 1309 از آن تهیه کرده و اینک در تالار سلام نگاهداری می شود.

تالار عاج: بعد از تالار آئینه و در سمت غرب تالار برلیان، تالار عاج قراردارد. تاریخ احداث این تالار و حوضخانه زیر آن معلوم نیست، ولی قبل از تالار سلام و تالار آئینه ساخته شده و بناهای دوره ناصری است. بعدها در زمان ناصر الدین شاه در نمای آن تغییراتی دادند كه به صورت امروزی درآمده است. در این تالار در زمان ناصرالدین شاه، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری می شد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانی های رسمی دربار بود. از این رو در آرایش درونی آن تغییرات عمده ای داده شده است. یک نقاشی آبرنگ كه توسط محمودخان ملك الشعرا كشیده شده و در كاخ گلستان موجود است‚ نمای خارجی این بنا را قبل از بازسازی نشان می دهد.

عمارت بادگیر: عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه (1212-1250 ه.ق، دومین پادشاه قاجار) و به سال 1228 هجری قمری ساخته شده است. این عمارت از دو گوشواره، دو بالا خانه، یک تالار و یک حوضخانه تشکیل شده است. عمارت بادگیر بطور کامل توسط ناصرالدین شاه (1264-1313 هجری قمری- چهارمین پادشاه قاجار) و به دست حاج علی خان حاجب الدوله و حتی پس از آن مورد بازسازی قرار گرفته و به شکل امروزی تغییر یافته است. شاهد این تغییرات دو تابلو آبرنگ، اثر محمود خان صبا (ملک الشعرای دربار ناصرالدین شاه) در سالهای 1278 و 1281 هجری قمری است که تفاوتهای عمارت را در این فاصله زمانی نشان می دهد. در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که در چهار گوشه آن چهار بادگیر بلند از کاشی معرق آبی و زرد و سیاه با قبه های زرین قرار گرفته و هوای حوضخانه، تالار و اتاق ها به واسطه آنها کاملا خنک می شود. شاهان قاجار معمولا اگر تابستان را در تهران بسر می بردند و به ییلاق نمی رفتند، از این حوضخانه استفاده می کردند. تاجگذاری مظفرالدین شاه (پنجمین شاه قاجار) که مصادف با تابستان و گرمای شدید در تهران بود در تالار اصلی عمارت بادگیر به روی تخت طاووس برگزار گردید. بنا به نوشته معیرالممالک در زمان ناصرالدین شاه در حوضخانه این عمارت: “انواع طیور زیبا رها کرده بودند، در یک طرف عمارت مزبور نیز لانه و قفسهایی ساخته و پرندگان از هر قبیل در آن گرد آورده بودند و گاه هنگام دانه دادن به پرندگان شاه آمده به تماشا می ایستاد و با همراهان سخن از صید طیور و طرز به دام آوردن آنها می راند.” عمارت بادگیر گذشته از گوشواره های زیبا و بالاخانه ها و دهلیزهای متعدد، دارای تالار بزرگی است که اروسی ها، ستون ها، دیوارها و سقف آن تماما از نقاشی، گچبری، زرنگاری، آینه کاری و منبت کاری و سنگ مرمر پوشیده شده و از این حیث یکی از تالارهای پر کار، زیبا و جالب قدیم بشمار می رود.

شمس العماره: این بنا شاخص ترین بنای كاخ گلستان و ممتازترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه است. گویا ناصرالدین شاه قبل از سفر به اروپا و بر اثر دیدن تصاویر بناهای  فرنگستان، تمایل پیدا می كند بنایی مرتفع، نظیر آنها در پایتخت خود ایجاد نماید تا از بالای آن بتواند به همراه درباریان منظره شهر و دورنمای اطراف را تماشا كند. ساخت عمارت در سال 1282 ه.ق آغاز می گردد و پس از دو سال پایان می پذیرد و آن را  شمس العماره می نامند و تاریخ بنایش را به حساب جمل كاخ شاهنشاه می یابند. طرح و نقشه آن به نظر از معیر الممالك و معمار آن استاد علی محمد کاشی بوده است. شمس العماره یا بنای خورشید از شاخص ترین و زیبا‌ترین بناهای كاخ گلستان است. دلیل شاخص بودن آن ارتفاع‚ تزیینات و طراحی این بناست. ناصرالدین شاه با دیدن تصاویری از بناهای چند طبقه در کشورهای اروپایی تمایل پیدا می كند بنایی مرتفع در كاخ گلستان بسازد تا از بالای آن بتواند منظره شهر و دورنمای اطراف آن را تماشا كند. ساختمان دو برج هم شكل دارد‚ کاشی کاری  و پنجره سازی های آن ایرانی است و بهره ای هم از معماری  غربی دارد.

تالار الماس: تالار الماس از جمله بناهای قدیمی کاخ گلستان است که بنیاد و اساس آن را به فتحعلیشاه قاجار نسبت می دهند. این بنا که ویژگی های معماری و  تزئیناتش متعلق به دوره فتحعلیشاه می باشد، به دلیل آینه کاریهای داخلش الماس نام گرفته است و شامل یک تالار بزرگ و اطاقهای گوشواره و راهرو و بالاخانه می باشد. در قسمت زیرین این تالار نیز حوض خانه و زیرزمینی وجود دارد که در حال حاضر به محل چای خانه سنتی مجموعه اختصاص یافته است. در سه طرف تالار، بالاتر از رفها به سبک بناهای آن دوره، سه ایوانچه با مقرنس های آینه کاری شده زیبا و طاق نماهای باریک و کشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با ارسی های بزرگ پوشیده شده است. در دوره ناصری تغییراتی در نما و تزئینات بنا بوجود آمد و دیوارهای تالار را با انواع کاغذهای دیواری پوشانیدند که قسمتی از آنها هنوز باقی مانده است. این عمارت مانند بسیاری از بناهای مجموعه کاخ گلستان دچار آسیبهای فراوان شده که تعمیرات اساسی آن از سال 1373 شروع و در سال 1375 پایان یافت. کف تالار بوسیله کاشیهای پراکنده موجود در مجموعه مفروش گردید و ارسی ها کاملا تعمیر و بازسازی و راهرو و گوشواره های موجود در پشت تالار اصلی مرمت گردیدند. بدنه تالار با کاغذ دیواری های باقی مانده از دوره قاجار تزیین شد و کاغذ دیواری های قدیمی موجود نیز به عنوان نمونه حفظ گردیدند. به مناسبت آنکه این بنا بوسیله فتحعلیشاه احداث گردیده است، بخشی ازآثار و اشیای مربوط به وی که عموما ظروف اهدایی می باشند، در آن به نمایش گذاشته شده است.

کاخ ابیض: در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، شاه سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی، مقداری اثاثیه ارزشمند و گرانبها برای شاه ایران فرستاد. چون در آن هنگام تقریباً همه کاخ ها و تالارهای سلطنتی با تابلوها و اثاثیه متعدد آراسته شده بود از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان، كه سابقاً محل كلاه فرنگی یا برج آغا محمدخانی بود، كاخ جدیدی بنا نماید و هدایای سلطان را در آن جای دهد. این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان (كه به شیوه  بناهای قرن 18 اروپا گچ بری و نماسازی شده بود) و نیز به سبب آنكه پله ها و ازاره های سرسرای كاخ مرمر سفید رگه دار بود كاخ ابیض نامیده شد. كاخ ابیض از همان سال ساخت خود به محل كار صدر اعظم ها اختصاص یافت و جلسات هیئت دولت تا سال 1333 شمسی در این كاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشكیل می شد. در سال 1344 به سبب تاجگذاری محمدرضا پهلوی در ضلع غربی و طبقه پایین ساختمان تغییراتی به وجود آمد و از سال 1347 به موزه مردم شناسی تبدیل گردید.

چادر خانه: چادرخانه كه دارای سردر و فضایی سرپوشیده است مابین عمارت بادگیر و تالار الماس قرار دارد و محل نگهداری چادرهای سلطنتی مورد استفاده در سفرهای پادشاهان قاجار بوده است. چادرخانه انبار چادرهای سلطنتی در زمان قاجار بوده است و اكنون بین عمارت بادگیر و تالار الماس قرار دارد. چادرهای سلطنتی در این اطاق نگاهداری می ‌شوند. ایل قاجار به زندگی در خارج از ساختمان و در زیر چادر علاقه فراوان داشتند. در دوره سلطنت قاجار نیز به طور مرتب سفرهای خارج از كاخ سلطنتی همراه با عده زیادی از خدمه صورت می گرفته است و به این دلیل چادرهای زیادی مورد لزوم بوده است. از چادرخانه بعد از مرمت های فراوان برای برگزاری نمایشگاه ها و سخنرانی های کوچک استفاده می شود.

نویسنده: زهرا کدخدا