هنر کاشی کاری ایران – بخش سوم
نحوه ساخت كاشيهاي نواري :
ارگان معماری مینویسد: براي ساخت كاشي های نواری از كاشيهاي سفيدی كه از كوره پخت سوم خارج شده استفاده مي كنند و بدين صورت كه دوباره به آنها طرح داده و آنها راپخت مي كنند.
براي ساخت اين نوع كاشيها از كاشيهاي سفيدي كه از كوره پخت سوم خارج شده استفاده مي كنند و بدين صورت كه دوباره به آنها طرح داده و آنها راپخت مي كنند.
اين كاشيها كه بيشتر جنبه تزئيني دارند، داراي عرض بسيار كم ولي طولي هم اندازه ي ديگر كاشيهاي مي باشد.
فرق بين كاشي كف و كاشي ديوار :
–لعاب كاشي هاي ديوار شيشه اي تر است و نيز دماي پخت آنها بيشتر است.
–درصد جذب آب براي كاشيهاي ديوار به نسبت كاشيهاي كف بيشتر است . به طوري كه جذب آب براي كاشيهاي ديوار 10 –20% است و براي كاشيهاي كف 6% است.
–فرق بين كاشيهاي گرانيتي وكاشيهاي معمولي:
درتوليد كاشيهاي گرانيتي در قسمت دستگاه پرس خاك، فشار دستگاه پرس بيشتر بوده و نيز به جاي آنكه روي كاشي ها لعاب بزنند آنها را مي سابند كه با اين كار به جاي چاپ بر روي كاشي رنگدانه هايي كه در خود كاشي وجود دارد و جزء خاك آن است به عنوان طرح كاشي قرار مي گيرد.
قسمت كنترل كيفي در كارخانه :
اين قسمت از كارخانه كه وظيفه كنترل كاشي ها ،مواد اوليه ، لعاب ها و ساير قسمتهاي كارخانه را بر عهده دارد روزانه تمام موارد فوق را كنترل كرده تا از سالم بودن كاشي ها اطمينان حاصل كند و بتواند محصولات كارخانه را در حد مطلوب قرار دهد و كيفيت توليد را افزايش دهد.
از جمله تستهايي كه بر روي كاشي انجام مي دهند تا كيفيت آن را تحت كنترل قرار بدهند عبارتند از :
1)اندازه گيري ابعاد دقيق كاشي ومطابقت آن با نمونه
2)مطابقت رنگ كاشي با نمونه
3)تست سايش بر روي كاشي
4)تست قوس محدب مقدماتي
5)تست رنگ پذيري
6)تست لكه پذيري
7)تست شوك حرارتي
قسمت آزمايشگاه در كارخانه :
دراين قسمت از كارخانه با انجام آزمايشات گوناگون سعي در توليدكاشيهايي با كيفيت بهتر چه از لحاظ جنس و مقاومت آن و چه از لحاظ رنگ و طرح آن و چه از لحاظ نوع لعاب و مرغوبيت آن مي كنند.
توليد شابلونها با طرحهاي جديد نيز در آزمايشگاه صورت مي گيرد.
عمليات كاشيكاري
.هنگام شروع نصب كاشي به اين صورت اقدام مي گردد ابتدا خميري از خاك رس تهيه و آن را مي ورزند اين خمير در ظرفي نزديك دست استاد كار آماده مي ماند سپس با گچ يا سيمان يا ماسه يا خاك رس كوبيده شده زير رگه اول كاشي در يك ضلع كنار ديوار شمشه كاملا تراز به وجود مي آورد تا امكان چيدن رگه اول كاشي به وجود آيد.
دو عدد كاشي دو سر ضلع مو قتا با فاصله حداقل 1 سانتيمتر از ديوار قرار مي دهند سپس ريسماني نازك به بالاي آن متصل نموده جلوي كاشي ها را از گل ورزيده شده موقتا بست مي زنند بعد شمشه فلزي بسيار صاف جلوي كاشي در حال نصب قرار مي دهند و بقيه كاشي ها را پشت شمشه چيده بعد با ريسمان كنترل مي نمايند،
جلوي بند ها را از گل ورزيده شده كروم موقت گذارده سپس دوغاب سيمان رابه صورت رقيق محلول شده از ماسه پاك و سيمان معمولي آماده با ملاقه به آهستگي پشت كاشي ها را پر مي كند تمام اضلاع را در رگ اول دور مي گردانندتا امكان كنترل تمام زاويه ها وضلع ها ،گوشه ها و نبشه ها به عمل آيدكه چنان چه كنار ضلعي تكه هاي غير استاندارد احتياج شود كاشي هاي رگه اول را جا بجا نموده و تكه ها به كنار منتقل شود و دوغاب ريزي پشت انجام گيرد پس از كنترل اضلاع هر بنا رگه هاي ديگر را از اول شروع و انقدر تكرار مي شود تا كاشيكاري در حد مطلوب به اتمام برسد پس از خودگيري كامل ملات كاشي ها دوغابي از رنگ كاشي با سيمان سفيد ورنگ مشابه تهيه نموده و با پارچه يا گوني به لاي بند ها ماليده و بعد از خشك شدن سطح كاشي ها را كاملا نظافت مي نمايند ، در اين هنگام نصب كاشي هاي ديواري خاتمه يافته و آماده فرش سراميك كف مي شود. با گروه معماری ارگان همراه باشید
انواع کاشی
1.گره کشی:
کاشی هایی که با طرح و نقش های مختلف با اشکال چند ضلعی های هندسی که پهلوی یکدیگر قرار گرفته وتشکیل نقشهای کلی را می دهند به نام گره کشی معروف
هستند
2.معرق کاری:
عبارت است ار قطعه های بریده شده ی کاشی از روی نقوش مختلف ورنگهای متفاوت ،تراشیده و پهلوی یکدیگر به شکل قطعه های بزرگ در آمده روی کار نصب می شوند. این نقوش گاهی از شکل های گره کشی و گاهی از نقش های مختلف مانند گل و بته سازی وغیره هستند که به نام اسلیمی وختایی و نقوش دیگر مشهور شده اند.
3.کاشی هفت رنگ: که شهرت زیادی دارند،به شکل چهارگوش ساخته می شوند و اندازهی تقریبی آنها 15در15 cm یا بیشتراست.در این شیوه کاشی را پس از پخت اول و ترسیم نقش روی آن دوباره در کوره حرارت می دهند،و پس از خارج شدن از کوره ،کاشی ها رادر محل ،نصب می کنند.
هفت رنگ متداول در این نوع کاشی کازی عبارتند از:سفید،سیاه،لاجوردی،فیروزه ای، قرمز، زرد،حنایی. در مسجد شاه اصفهان(امام)از این کاشی کاری بسیار استفاده شده است.
4.معقلی:
نقوش معقلی که ازمصالحی مانند آجر و کاشی(جداگانه و در هم)ساخته می شود وترسیم آن معمولا در جدول های ساده انجام پذیر است
1) کاشی پیش بر:
قبل از لعاب دادن قسمت های کاشی جدا شده و پس از لعاب کنار یکدیگر قرار می گیرند. قطعات به شکل های هندسی برش می خورند ( مسجد جامع یزد)
2) کاشی نگین:
کاشی هایی که بصورت ریز گونه در میان خشت ها و آجرها قرار می گیرند. (خواجه اتابک کرمان )
3) کاشی معقلی:
قطهات بزرگتر کاشی که در میان خشتها و آجرها کار می شوند.
4) کاشی معرق:
قطعات بریده بریده کاشی که با رنگ های مختلف و با سطوح منحنی بریده می شوند. هر قطعه یک رنگ خاص دارد.
5) کاشی مُهری:
بیسکویت خام کاشی را مُهر می زنند و سپس آنرا می پزند.
6) کاشی حمیل:
کاشی های کشیده طولی که بصورت خطی می باشند. این کاشی در حاشیه اغلب کاشی کاری ها موجود است.
7) کاشی زغره:
کاشی پیچیده ( مارپیچ ) حمیل می باشد ( ستونهای پیچ در پیچ داخل مقبره شیخ لطف اله اصفهان )
8) کاشی هفت رنگ:
روی بیسکویت خام کاشی یک رنگ سفید کشیده شده و سپس طرح کشیده شده بصورت رنگارنگ کشیده شده و سپس پخته می شود. (همانند کاشی های امروزی)
9) کاشی زرین فام:
از رنگ طلایی بیشتر در آن استفاده میشده است و در دوران عباسیان رواج داشته است.
10) کاشی لعاب پَر:
نقش روی بیسکویت خام کشیده می شده است و پس از پختن در کوره برخی از قسمت ها با ابزار لعاب آنها برداشته می شده است.
پخت انواع كاشي
كاشي يكي از عناصر تزئيني بناهاست كه از قرنها پيش در بنا بكار ميرفته است و حتي آجرهاي زيبا با لعاب فيروزه‌اي درشوش را كه اكنون در موزه لوور پاريس نگهداري مي شود ميتوان مثال اورد.
بعد از شروع اسلام، بناها ، بدون تزئينات كاشي، گچبري يا نقاشي ساخته و مورد استفاده قرار گرفت. در عصر سلجوقيان كاشي را ميتوان به صورت معدود در بنا ديد. از آن پس روز بروز بر زيبائي و تنوع آن و زئينات ديگر افزوده شد. يكي از هنرهاي كه در مورد كاشي بكار ميرود معرق كاري است كه هنري ظريف، پركار، زيبا، كه دردوران تيموري به اوج خود رسيد و با شروع سلسله صفويه و بكار بردن كاشي هفت رنگي اندك اندك به علت صرف وقت فراوان و دقت زياد براي تهيه آن كمتر در بناها بكار رفت.
كاشي از لحاظ مواد تشكيل دهنده آن دو نو است:
الف – كاشي گلي
ب – كاشي جسمي
الف : كاشي گلي : ازكاشي گلي جت تهيه كاشي فهت رنگيب و زير رنگي استفاده ميشود مواد تشكيل دهنده كاشي گلي، از خاك لاي است كه از رسوبات رودخانه بدست آوررده جمع آوري و به محل خت زدن حمل مي كنند و سپس با مخلوط مقداري گل سرشوري ( بخاطر چسبندگي بيشتر) ورز داده و آماده مي سازند. علت استفاهد از خاك لاي به خاطر تيشه خوري بيشتر است ،باين معني كه اين گل پس از پخت در كوره بر عكس گل رس به صورت خشك و شكننده درنمي آيد و هنگام تيبشه كاري آن به جهت استفاهد در نما يا در سطوح ديگر نمي شكند و لبه آن نمي پرد.
از كاشي گلي همانطوركه گفته شد براي تهيه كاشي هفت رنگي هم استفاهد ميشودو آن به اين خاطر است كه اگر بجاي كاشي گلي از كاشي مجسمي استفاهدكنند،چون باري پخت كاشيهفت رنگي مجبورند ه مرتبه،به جهت مراحل مختلف پخت، آن را بكوره ببرند كاشي جسمي به صورت جوش درآمده و از حالت طبيعي خود خارج شده و بكار نميايد ولي در مورد كاشي گلي اين چنين نيست و هر قدر كاشي بكوره برود محكم تر و مقاومتر ميشود پس از گرفتن مواد اضافي گل و لاي سرشوري با اضافه نمودن آب،گل آماده ميشود و در قالب هايي به ابعاد مورد نظر پر مينمايند و در محل مورد نظر وارونه مي كنند تا خشك شود و پس از گذشت يكي دو روز زماني كه خشتها هنوز كاملا خشمك نشده و به اصطلاح كاشي پزها دو نم ( نه خشك و نه تر9 است با استفاده از وسيله‌اي چوبي بنام قالب و اكوب مي كنند اين قالب عبارتست از چوبي مربع شكل با طول و عرض كاشيهاي مورد نظر و با قطر 4 سانتي متر و داراي دستكي كه آن را بر روي خشتهاي دو نم قرار داده و با زدن پتكي بر روي ذدستك آن در حقيقت سطح خشك را صاف نموده و اگر احتمالا اطراف خشت ناصافي و يا اضافي داشته باشد به وسيله كاردك مخصوصي ، از خشت جدا ميسازند، بر روي دستك قالب و اكوب لاستيكي قرار ميدهند تاهنگام استفاده از آن و موقع ضربه زدن باعث شكستن دستك و قالب و اكوب نشود.
پس از واكوب نمودن و خشك شدن خشتها، وقت عمل لعاب دادن بر روي كاشيها فرار ميرسد، ابتدا ميبايست كاشي گلي را به اصطلاح خوم پز ( خام پز) نمايند يعني قرمز رنگ ( نه
كاملا پخته و نه خام) باين دليل كه اگر بخواهند كاشي را كه خوم پز نشده است لعاب دهند بعلت خشك بودن سطح كاشي گلي، لعاب داده شود فوراً خشك شده و جذب كاشي ميشود.
دليل ديگر خو پز كرذدن اين است كه چون حرارتي را كه براي پخت آجر در كوره ميدهند بيشتر از حرارت مورد احتياج پخت لعاب روي آن است ، لذا در صورت عدم خوم پز كردن لعاب روي آن به صورت جوش درآمده و از حيز انتفاع ميشود.
ب : كاشي جسمي
از كاشي جسمي براي ساختن كاشي نره و كاشي معرق استفاده ميشود مواد تشكيل دهنده كاشي جسمي عبارتست از :
1 – آبگينه ( شيشه)
2 – سنگ سيليس يا سنگ چخماق كه از معدن آورده شده است( بخاطر استحكام بيشتر)
3 – گل سرشوري يا گل جوراب، جهت چسبندگي بيشتر. كه حتماً ميبايست مقدار و درصد آنها متناسب باشد، و بديهي است كه با كم زياد نمودن يكي از موا تشكيل دهنده آن،كاشي مناسب بدست نخواهد آمد. براي مثال اگر مواد شيشه‌اي آن را زياد نمايند، جنس كاشي محكم شده ولي در عوض در تهيه كاشي معرق مورد استفاده نخواهد بود،زيرا بآساني قابل سايش نميباشتد و يا اگر سنگ سيليس آن را زياد نمايد، كاشي پخته شده به صورت بسيار ترد و شكننده درآمده و استحكام نخواهد داشت پس كاشي پزي سعي مي كند ،درصد مواد آن را وطري تعيين نمايد كه كاشي مناسبي بعد از پخت بدست آيد و در عين محكمي قابل ستايش باشد
ابتدا مي آيند سنگ سيليس يا سنگ چخماقف و شيشه را به تناسب مخلوط نموده، و آسيا مي كنند مواد سيا شده را در داخل بشكه‌اي جمع آوري مينمايند و پس از اتمام كار،مواد بدسيت آمده را در محلي ميريزند تا خشك شود، و پس از خشك شدن ميكوبند و به صورت پودر درآورده و سپس الك مي كنند،از طرفي گل سرشوري را قبلاً درداخل ظرف پر از آب ريخته تا در آن حل شود و پس از گذراندن از صافي با مواد كاشي جسمي مخلوط مينمايند.
عمل ريختن آب را در داخل خاك كاشي جسمي و مخلوط نمودن آن را در اصطلاح آبخوره ميگويند. پس از لگد مالي ورز دادن گل، يك نفر آن را در قالبهاي چوبي كه براي تهيه هر كاشي قبلا تهيه شده يم ريزند و گل اضافي روي قالب را به وسيله سيمي با كشيدن آن بر روي قالب جدا ميسازد و نفر ديگر آن را در محل خشتها حمل مينمايد. لازم بيادآوري است كه بخاطر نچسبيدن گل به كف قالب از خاكي بسيار نرم كه از مواد معدني است استفاده ميشود ك پس از آسيا نمودن و الك كردن آن در هر نوبت خالي نمودن و الك كردن آن در هر نوبت خالي نمودن خشتها در داخل قالب قالب‌ميرزيند نا بدينوسيله مانع چسبيدن به بدنه قالب شود و هنگان خالي كردن خشتها دچار اشكال نشوند و براحتي از قالب جدا نشوند.
پس از خشك شدن شختها، بوسيله كشو كه بر روي خشتها قرار ميدهند قسمتهاي اضافي آن را با سنگ ساب( ي) ميسايند و از هر طرف گونيا مي كنند اگر بعضي قسمتهاي خشت خلل و فرج داشته باشد ،به وسيله همان گل پر مينمايند و پس از آماده شدن خشتها لعابهاي مختلف و اماده كه قبلاً تهيه شده است، توسط كاشي پز بر روي كاشيها داده مي شود و پس از خشك شدن بكوره ميبرند.
