شهرک مسکونی اکباتان

 بخشی از مقاله برگرفته از مصاحبه‌ای با محمد شاپور کیمیا قلم با مصاحبه گری از زینب یاسی بوده است .عکس: پرهام تقی‌اف به همراه سایر منابع

طرح ساخت شهرک اکباتان در محور توسعه‌ی شرقی-غربی تهران در سال ۱۳۴۵ توسط جردَن گروزِن از دفتر معماری گروزِن سَمتون واقع در ایالات متحده ریخته شد. شرکت دیگری از ایالات متحده به نام اِستارِت، فاز یکِ اکباتان را قبل از انقلاب اسلامی به پایان رساند. البته پیمانکارانی از کشورهای اروپایی و آسیایی مانند آلمان و کره‌ی جنوبی نیز در این پروژه شرکت داشتند. گسترش واحدهای مسکونی و صنعتی شهر تهران به سمت غرب و نزدیکی به فرودگاه از دلایل اصلی انتخاب محلّ ساخت این مجموعه بوده است. شرکت نوسازی و عمران تهران به عنوان یک شرکت خصوصی در سال ۱۳۵۴ کار بر روی این پروژه را آغاز کرد. با شروع پروسه‌ی طراحی و اجرای پروژه در سال ۵۴ تا سال ۵۷ قسمت اعظم اسکلت‌های ‌مجموعه اجرا شد. که تقریباً تا این مرحله تمام فاز یک و ۹۰ درصدِ بلوک‌های فاز دو اجرا شده بودند.

پس از انقلاب اسلامی به دلیل کسری بودجه در آن دوران و نیز مهاجرت متخصصین آلمانی و آمریکایی که روی این پروژه مشغول به کار بودند و مشکلات واردات مصالح ساختمانی و تجهیزات مورد نیاز، تکمیل پروژه‌ی اکباتان تا سال ۱۳۷۴ ادامه یافت. اکباتان، شهرکی که پس از گذشت نزدیک به سه دهه به یکی از بزرگترین و با هویّت‌ترین محله‌های شهر تهران تبدیل شده است، یک نشانه‌ی شهری در مدخل دروازه‌ی غربی شهر تهران می‌باشد که دورنمای آن از فاصله‌ی ۱۰ کیلومتریِ اتوبان کرج و جاده‌ مخصوص نمایان است. این شهرک در ابتدای احداثش، به دلیل داشتن معماری یکنواخت و منطبق با الگوهای معماری سبک بین‌الملل، بسیار مورد انتقاد قرار گرفت و به عنوان محیطی فاقد ظرفیت‌های لازم برای ایجاد سرزندگی و نشاط در مجموعه ارزیابی می‌شد. اما امروزه به دلیل پیش‌بینی‌های لازم در فراهم آوردن زیرساخت‌های شهری و خدمات مورد نیاز، این شهرک نسبت به بسیاری از شهرک‌های جدید، مزیّت‌های زیادی دارد و نزد ساکنان دارای اعتبار و ارزش شده است.

یکی از مهم‌ترین فضاهای همگانی، مجموعه‌ی‌ بازارچه‌های شهرک است که هم از نظر عملکردی و نوع خدماتی که ارائه می‌دهند و هم از این نظر که مهم‌ترین فضاهای همگانی مجموعه و محلّ بروز رفتارهای مختلف اجتماعی افراد را شامل می‌شوند، بسیار حائز اهمیت هستند. بازارچه‌ها شامل فضاهای باز و بسته بوده و در ساعات مختلف شبانه روز، چهره‌ی متفاوتی به خود می‌گیرند.

درمیان فضاهای Uشکل بلوک‌ها، فضاهای سبز و باز با پوشش‌های گیاهی متنوع طراحی و ساخته شده‌اند. وجود این فضاهای سبز و باز یکی از ویژگی‌های بصری و کالبدی مهمّ مجموعه به شمار می‌رود. بخش میانی فازها به فضای سبز که براساس سرانه‌های جمعیتی محاسبه شده، اختصاص یافته بود که البته قسمتی از آن، بعدها به فضای تجاری تبدیل شد اما بدین دلیل که فضاهایی که برای این مجتمع درنظر گرفته شده بودند بر اساس استانداردهای ویژه‌ای طراحی شده بودند، حتی بدون درنظر گرفتن این فضای سبز هم مسئله‌ای به‌وجود نمی‌آمد. چنین پروژه‌هایی در تهران معمولاً با تراکم ۳۰۰% ساخته می‌شوند، حال آنکه تراکم مسکونی لحاظ‌شده در این مجتمع، حدود۱۲۰% می‌باشد. در نتیجه‌ی چنین تراکمی، فضاهایی مطلوب برای ساکنین خلق شده است. همچنین با توجه به مساحت سرانه‌های جمعیتی، محاسبات دقیقی برای کاربری‌های تجاری، درمانی، آموزشی و … در نظر گرفته شده که تا به امروز به‌خوبی پاسخگوی نیازهای کاربران و ساکنین بوده‌اند.

سازه‌های این پروژه‌ی عظیم به‌حدّی مستحکم است که وقتی در دوران جنگ یک راکت موشکی به بلوک ۱۸ فاز ۲ اصابت کرد، تنها همان بخش از بلوک تخریب شد و به سازه‌ی اصلی ساختمان کوچکترین آسیبی وارد نشد. از جمله وی‍ژگی‌های سازه‌ایِ منحصر‌به‌فرد این مجتمع مسکونی، سیستم نیمه تونلی آن است که نهایتاً سازه به صورت بتونی در آن اجرا می‌شد. به عبارتی، قطعات U‌شکلِ سازه‌ای به ارتفاع ۶۰/۲ و دهانه‌ی ۷ متر اجرا می‌شدند که بین Uها فاصله‌ای به اندازه‌ی ۲۰ سانتیمتر وجود داشت و دیوارهای بتونیِ جدا کننده در آن ساخته می‌شد. منافذی که در قسمت فوقانی این قطعات وجود دارند، امکان عبور سیستم‌های تأسیساتی و باکس‌های پله را فراهم کرده‌اند.

برای ساخت و بتون‌ریزی سقف‌ها، ابتدا شبکه‌های میل‌گردیِ پیش‌تنیده را به صورت اُوِرلَپ نصب نموده و پس از قالب‌گیری، بتون‌ریزی می‌کردند. بعد از دو تا سه روز، جَک‌های هیدرولیکی، باز شده و در قالب‌بندی بخش‌های دیگر به کار می‌رفتند. اجرای هر سقف یک هفته به طول می‌انجامید. سازه، به علت زودگیر بودن بتون و نیز پس‌کشیده بودن میل‌گردها، از مقاومت بالایی برخوردار است. سازه‌های طبقات پایین چون بار بیشتری را تحمل می‌کنند، میل‌گردهای بیشتری دارند اما ضخامت همه‌ی آن‌ها تا بالا، یکسان است. بیشتر سیستم‌های ساختمانی که در ساخت این مجموعه به کار رفته بودند، اتوماتیک بوده و کارگرانِ مشغول در این پروژه، همگی افرادی تعلیم‌دیده بودند.

این پروژه در زمان خود از نظر مصرف انرژی بی‌نظیر بوده و تمام پنجره و درهای خارجی آن به صورت دو جداره طراحی شده بودند. شرکت عمران و نوسازی اکباتان در آن زمان عهده‌دارِ طراحی و ساخت و تولید انبوه مصالح و تجهیزات مورد نیاز این مجتمع شده بود، به طوری که طراحی مبلمان و قطعات ساختمانی خاصی چون در و پنجره‌ها، فن کویل‌ها و موکت‌ها با آرم اکباتان بر عهده‌ی این شرکت بود. در طرح‌های اولیه، قرار بر این بوده که بلوک‌ها، با مبلمانِ اختصاصیِ طراحی‌شده برای اکباتان و تجهیزات کامل آشپزخانه تحویل خریداران داده شوند که البته این امر در مراحل بعدی منتفی شد.