کاشی و سرامیک و پرسلان

«صخره» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای
دیگر کاربردها، صخره (ابهام‌زدایی) را مشاهده کنید.

سنگ‌های ساحل

عکس از رده و تقسیم‌بندی سنگ‌های
مختلف، موزه تاریخ طبیعی اصفهان، ایران

تقسیم‌بندی سنگ‌ها، موزه تاریخ طبیعی
اصفهان

سنگ به مواد جامدی از پوسته زمین اطلاق
می‌شود که از یک یا چند کانی که با یکدیگر پیوند یافته‌اند، تشکیل شده‌است. در زمین‌شناسی
سنگ تجمعی طبیعی و جامد از مواد معدنی یا شبه معدنی است. لایه خارجی جامد زمین
(سنگ‌کره) از سنگ تشکیل شده‌است. صخره‌ها سه گونه هستند:آذرین، رسوبی و دگرگون
شده. دانش شناختن سنگ‌ها را سنگ‌شناسی می‌گویند. عنصر اصلی تشکیل دهنده تمامی سنگ‌ها
سیلیس است.

محتویات

۱ تفاوت
سنگ و خاک

۲ منشأ
شکل‌گیری سنگ‌ها و خرده سنگ‌ها

۲.۱ عوامل
کوه زایی

۲.۲ عوامل
هوازدگی یا کوه سایی

۲.۲.۱ هوازدگی
شیمیایی

۲.۲.۲ هوازدگی
فیزیکی

۳ ساختمان
شیمیایی سنگ‌ها

۴ طبقه‌بندی
شیمیایی سنگ‌ها

۵ استفاده

۶ انواع
سنگ‌های ساختمانی

۷ مشخصات
کلی انتخاب سنگ برای مصارف ساختمانی

۸ مقاومت
سنگ‌های ساختمانی

۹ طبقه‌بندی
سنگ‌های طبیعی براساس BS812

۱۰ فساد
در سنگ یا خرابی سنگ

۱۰.۱ اثر
نمک‌های محلول

۱۰.۲ آلودگی
محیط

۱۰.۳ اثر
یخبندان

۱۰.۴ پوسیدگی
فلزات

۱۰.۵ آتش

۱۱ در
فرهنگ

۱۲ نگارخانه

۱۳ منابع

۱۴ پیوند
به بیرون

تفاوت سنگ و خاک

یک صخره ایستاده بر روی زمین در بوستان
خدایان در کلرادو اسپرینگز.

مهمترین تفاوت خاک و سنگ اختلاف در میزان
فشردگی و چسبندگی آن‌ها به یکدیگر است. از دیدگاه زمین‌شناسی، سنگ به موادی از
پوسته زمین اطلاق می‌شود که از یک یا چند کانی که با یکدیگر پیوند یافته‌اند، درست
شده‌است. در مقابل خاک توده‌ای از ذرات با دانه‌های منفصل یا دارای پیوند سست است
که بر اثر هوازدگی سنگ‌ها و به‌طور برجا تشکیل شده‌است. لیکن در مهندسی و کارهای
ساختمانی قابلیت حفاری مصالح زمین‌شناسی به عنوان شاخصی در طبقه‌بندی آن‌ها به دو
گروه سنگ و خاک مورد استفاده قرار می‌گیرد[۱].

منشأ شکل‌گیری سنگ‌ها و خرده سنگ‌ها

دو فرایند کوه زایی و کوه سایی در زمین
موجب پدید آمدن محصولات سنگی می‌شود.

عوامل کوه زایی

فشارهای کره مذاب درون زمین را که به
پوسته جامد سطح آن وارد می‌شود را می‌توان عامل فرایند کوه زایی و خشکی زایی نامید.

عوامل هوازدگی یا کوه سایی

هر یک از چند روندی را که باعث خرد شدن
و تغییر شکل مواد سخت سطح زمین و موادی که با جو در تماس هستند، هوازدگی می‌نامند.
عوامل فرسایش یا هوازدگی به دو گروه فیزیکی و شیمیایی تقسیم می‌شوند.

هوازدگی شیمیایی

محصول هیدراتاسیون، انحلال، آبکافت،
اکسیداسیون یا عکس العمل آب‌های اسیدی با املاح تشکیل دهنده سنگ هاست.[۲]

هوازدگی فیزیکی

این پدیده توسط عواملی چون یخبندان، تغییرات
حرارت در جو و در نتیجه انبساط و انقباض، نیروی جاذبه زمین، رشد گیاهان، باد، جریان
آب و عمل جانوران و مانند اینها شکل می‌گیرد و باعث خرد شدن سنگ‌ها و تغییر شکل آن‌ها
به دانه‌های ریزتر می‌شود.[۲]

ساختمان شیمیایی سنگ‌ها

سنگ‌ها خود از قسمت‌های ساده‌تری به
نام کانی ساخته شده‌اند. کانی‌ها مواد جامد، طبیعی، معمولاً متبلور، غیرآلی، همگن
و با ترکیبات شیمیایی مشخص‌اند. تاکنون بیش از ۳۰۰۰ کانی در طبیعت شناخته شده که
تنها حدود ۲۴ کانی در سنگ‌های پوسته زمین فراوان هستند و آن‌ها را کانی‌های سنگ
ساز می‌نامند.[۳]

طبقه‌بندی شیمیایی سنگ‌ها

چون کانی‌های تشکیل دهنده سنگ‌ها متنوع
هستند، بسته به میزان وجود بعضی دیگر از ترکیبات شیمیایی که در آن‌ها است سنگ‌ها
را به چهار دسته تقسیم می‌کنند:

کربنات‌ها

سولفات‌ها

اکسیدها

سیلیکات‌ها

استفاده

سنگ‌ها و کانی‌ها در ساختمان سازی، صنایع،
پزشکی و غیره به کار می‌روند.

انواع سنگ‌های ساختمانی

سنگ تراورتن موج دار

سنگ طبيعي: كليه سنگهاي ساختماني كه از
معادن طبيعي استخراج و پس از بهره‌وري مورد استفاده قرار مي‌گيرند.

سنگ مصنوعي: كليه سنگهاي ساختماني كه
در كاخانه و با تركيب مواد و مصالح مختلف توسط بشر ساخته شده‌است.

بر اساس وزن مخصوص : سنگ‌های سنگين وزن
، سنگهايي که وزن مخصوص آن‌ها بيش از 1.8 گرم بر سانتی‌متر مکعب است و سنگ‌های سبک
، دسته‌ای از سنگ‌ها هستند که وزن مخصوص آن‌ها کمتر از 1.8 گرم بر سانتی‌متر مکعب
می‌باشد.

بر اساس مقاومت فشاری : سنگ‌های سنگين
که مقاومت فشاری آن‌ها از 100تا 1000 مگا پاسکال است. و سنگ‌های سبک که مقاومت
فشاری آن‌ها از 4 تا 200 مگا پاسکال است.

بر اساس ضريب نرم شدگی : اگر مقدار اين
ضريب از 0.6 تا 1 باشد از آن برای احداث ساختمان استفاده می‌شود.

سنگ مصنوعي سمنت پلاست- سنگ پليمري
درنيكا

سنگ مصنوعی نامی برای انواع مختلف
محصولات سنگ مصنوعی است که از قرن ۱۸ استفاده می‌شود. سنگهاي مصنوعي در پروژه‌هاي مهندسي عمران ، ساختمان سازي ،مصارف صنعتي و غيره مورد استفاده
قرار می‌گيرند.

يكي از اولين سنگهاي مصنوعي تحت عنوان Lithodipyra (AKA Coade stone)بين سالهاي 1769 الي 1833 ميلادي توليد گرديد. پس از آن توليد سنگهاي مصنوعي به
روشهاي مختلف ادامه پيدا كرد.

سنگ مصنوعي پليمري – درنيكا سنگ بر
اساس استفاده از بتن سيماني توليد مي‌شود كه در آن ماسه به عنوان ذرات ريز پركننده
يكي از مهمترين مواد اوليه مي‌باشد.ترکيبات پليمری و افزودنيهای شيميايی چسبندگي بين تمام اجزاء را ايجاد كرده
و مقاومت سنگ مصنوعي را تامين مي‌كند. رنگ‌دانه‌های اکسيد آهن كه مقاوم در برابر
اشعه ماوراء بنفش و محيطهاي قليايي مي‌باشد رنگ مورد نظر را به اين سنگ‌هامی‌دهد.
ترکيبی که از اين راه به دست می‌آيد در قالب‌هايی از جنس سيليكان و پليمر ريخته می‌شود
که دارای نقش و نگارهای سنگ‌های طبيعی می‌باشند و به اين سنگ‌ها سيمايی کاملاً
طبيعی می‌دهد. از نظر قيمت، سنگ‌های مصنوعی به مراتب قيمتی کمتر از سنگ‌های طبيعی
دارند، چرا که کارهای دشواری که روی سنگ طبيعی برای رساندن آن به بازار و قابل
استفاده کردن آن انجام می‌شود در مورد سنگ‌های مصنوعی غيرضروری می‌نمايد و دارای
وزنی کمتر و ضخامتی کوچکتر هستند که به ما اين اجازه را می‌دهد که سه برابر سنگ‌های
طبيعی بتوانيم آن‌ها را به‌کار گيريم.

مزيتهاي سنگ مصنوعي سمنت پلاست –
درنيكا سنگ:

بسيار سبكتر از سنگهاي طبيعي بوده و
كار با آن را آسانتر مي‌كند.

قابل استفاده در فضاي بيروني و داخلي
ساختمان‌ها مي‌باشد.

برش و تنظيم سنگهاي مصنوعي آسان است.

نصب سنگهاي مصنوعي بسيار آسان است و
نياز به استفاده از تجهيزات خاص براي جلوگيري از ريزش وجود ندارد.

بسيار ارزانتر از سنگهاي طبيعي مي‌باشد.

تكنولوژي توليد سنگهاي مصنوعي امكان
توليد سنگ در طرحها و رنگهاي متنوع را فراهم نموده است كه در نتيجه آن مي‌توان
طرحهاي دكوراتيو زيبا و متنوعي را اجرا نمود.

در مقابل دما عايقكاري بسيار خوبي
ايجاد مي‌نمايد.

بسيار مقاومتر بدليل فرمولاسيون خاص و
استفاده از تكنولوژيهاي نوين (مقاومتي در حدود 3 برابر بتن)

بسيار سبكتر و در نتيجه كار با آن آسانتر بدليل وزن مخصوص
پايينتر

بسيار ارزانتر بدليل استفاده از
تكنولوژيهاي نوين

امكان توليد در طرحها و رنگهاي متنوع
با استفاده از قالب با طرحهاي متنوع (هم اكنون شركت درنيكا سنگهاي مذكور را در
حدود 20 رنگ مختلف و بيش از 50 طرح متنوع توليد و به بازار ارائه مي‌نمايد.)

امكان توليد بر اساس نوع و شرايط مصرف
(استفاده در فضاي بيروني و يا داخلي ساختمان ، كف ، ديوار ، نما ، دكوراتيو و
غيره) با تغيير فرمولاسيون مواد تركيبي و قالبهاي متنوع (هم اكنون شركت درنيكا
محصولات بسيار متنوع سنگهاي مصنوعي پليمري “درنيكا سنگ” را شامل: سنگ نما, سنگ آنتيک و دکوراتيو,
موزاييک, سنگ فرش, کفپوش, قرنيز, پله, زير پله و جدول توليد و به بازار ارائه مي‌نمايد.)

عدم نياز به برشكاري زياد بدليل وجود
محصولات در سايزهاي مختلف

نصب بسيار آسان و عدم نياز به استفاده
از تجهيزات خاص براي جلوگيري از ريزش با در نظر گرفتن تمهيدات خاص در حين قالب‌گيري

سنگ طبيعي

این سنگ‌ها در دسته‌های گوناگون و
متنوعی نام‌گذاری می‌شوند که بعضاً نام معدن سنگ به عنوان اسم آن استفاده می‌شود.
رایج‌ترین سنگ‌های ساختمانی عبارتند از:[۴]

گرانیت

گابرو

ماسه سنگ شامل ماسه سنگ آهکی – ماسه
سنگ سیلیسی – ماسه سنگاکسید آهن – ماسه سنگ دولومیتی

دیوریت

کوارتزیت

مرمریت

مرمرها

تراورتن

مشخصات کلی انتخاب سنگ برای مصارف
ساختمانی

سنگ‌های مورد استفاده در کارهای
ساختمانی باید دارای مشخصات زیر باشند:[۵]

۱- بافت سنگ باید ساختمانی سالم داشته
باشد، یعنی بدون شیار، ترک و رگه‌های سست باشد (کرمو نباشد)

۲- بدون هرگونه خلل و فرج باشد

۳- پوسیدگی نداشته باشد

۴- یکدست، یکنواخت و همگن باشد

۵- سنگ ساختمانی نباید آب زیاد جذب
کند، لذا نباید:

الف- در آب متلاشی یا حل شود

ب- تمام یا قسمتی از آن بیش از ۸ درصد
وزن خود آب بمکد

۶- سنگ ساختمانی نباید آلوده به مواد
طبیعی و مصنوعی باشد

۷- سنگ باید شرایط فیزیکی و شیمیایی محیط
را تحمل کند، لذا باید:

الف- در برابر باد، یخبندان، تغییرات
دما و در صورت وجود جریان آب در مقابل آن و کلیه عوامل فرسایش مقاومت کند

ب- در برابر محیط‌های شیمیایی اسیدی و
قلیایی و همچنین عمل آبکافت و اکسیداسیون مقاومت کند

۸- مقاومت فشاری برای قطعات باربر نباید
کمتر از ۱۵۰ کیلوگرم بر سانتی‌متر مربع باشد

۹- در مقابل سایش مقاوم باشد

مقاومت سنگ‌های ساختمانی

مقاومت در معنای لغوی به معنای تحمل
فشار است و برای سنگ‌های مختلف اندازه‌گیری می‌شود. انواع سنگ‌ها بر اساس میزان
مقاومت به دو نوع سبک و سنگین تقسیم می‌شوند بطوری‌که سنگ‌های سنگین فشاری بین ۵۰۰
تا ۱۰۰۰ مگاپاسکال را تحمل می‌کنند و سنگ‌هایی که تحمل آن‌ها بین ۴ تا ۲۰۰
مگاپاسکال باشد اصطلاحاً سبک نامیده می‌شوند اما سنگ‌ها فقط در اثر فشارهای وزنی نیست
که فرسایش می‌یابند و تغییر پیدا می‌کنند جالب است بدانید که اصلی‌ترین عواملی که
مقاومت سنگ‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد هوازدگی، سرما، گرما و آتش‌سوزی است.

هوازدگی را گازهای معلق در هوای شهرهای
آلوده مثل دی‌اکسید کربن و دی‌اکسید گوگرد ایجاد می‌کنند و باعث تغییر رنگ و شکستگی
و حتی جدا شدن سنگ‌های ساختمانی می‌شوند. از عوامل دیگر هوازدگی مثل انجماد و تبخیر
آب در حفره‌های سنگ‌ها و حتی خاصیت رنگ بری و اثر گرمایی نور خورشید می‌توان نام
برد. لازم است ذکر شود که برای انتخاب ماندگارترین سنگ‌های ساختمانی حتماً باید به
ویژگی‌های سنگین‌های مختلف و همچین شرایط اقلیمی و آب و هوایی آن منطقه توجه ویژه
شود مثلاً انواع تراورتن‌ها که از انواع سنگ‌های آهکی هستند برای مناطقی که رطوبت
بالایی دارند اصلاً مناسب نیستند و خیلی زود دچار فرسایش می‌شوند.

طبقه‌بندی سنگ‌های طبیعی براساس BS812

گروه بازالت: آندزیت، بازالت، پرفیریت‌های
قلیایی، دولومیت‌ها، اپیدیوریت، لامپروفیر، کوارتز-دولویت و اسپلیت، الیوین، هیپرستن،
هورنبلند، ملافیر، تولئیت و پیکریت

گروه فلینت: چرت، فلینت

گروه گابرو: دیوریت قلیایی، گنایس قلیایی،
گابرو، هورن بلند، نوریت، پریدوتیت، پیکریت و سرپانتینت

گروه گرانیت: گنایس، گرانیت، گرانودیوریت،
پگناتیت، کوارتز-دیوریت و سینیت

گروه سنگ‌های ماسه‌ای و آذرین: آرکوز،
گریویک، ماسه سنگ و توف

گروه هورن فل: همه سنگ‌های ناشی از
دگرگونی غیر از مرمر

گروه سنگ آهک: دولومیت، سنگ آهک و مرمر

گروه شیست‌ها: فیلیت، شیست و اسلیت

گروه پروفیری: آپلیت، داسیت، فلسیت،
گرانوفیر، گراتوفیر، میکرو گرانیت، پروفیری، کوارتز-پروفیریت، ریولیت و تراشیت

گروه کوارتزیت: گانیستر، ماسه سنگ‌های
کوارتزیتی و کوارتزیت دوباره بلوری شده

گروه سیلیکات‌ها : این گروه دارای عنصر
سیلسیم [Si]
بوده و عمدتاً از انجماد و تبلور مواد مذاب حاصل می‌شوند مانن کوارتز و مسکوویت

گروه غیر سیلیکات‌ها : این گروه از کانی‌ها
فاقد عنصر سیلسیم [Si]
هستند مانند :فیروزه ،هالیت و مسکوویت

فساد در سنگ یا خرابی سنگ

عامل اصلی خرابی سنگ استفاده از مواد
اسیدی مانند جوهر نمک، اسید، ترشیجات و انواع مواد شوینده دارای اسید است اگر
چنانچه سنگ مورد نظر دارای این نوع از آسیبها باشد معمولاً با [کفسابی] انجام و عیب
مورد نظر رفع می‌شود

اثر نمک‌های محلول

چنانچه رطوبتی که به همراه خود نمک‌های
محلول دارد از سطح سنگ تبخیر شود مقداری نمک در سطح آن به صورت شوره و لایه‌ای هم
در خلل و فرج سنگ باقی می‌گذارد. تداوم دور رطوبت-تبخیر موجب افزایش حجم بلورها و
پوسته شدن سطح سنگ می‌گردد؛ لذا سنگ‌هایی که متخلخل ترند در برابر نمک‌های محلول
حساس ترند.[۶]

آلودگی محیط

سنگ‌های دارای کانی کربنات کلسیم به
خصوص در برابر محیط‌های اسیدی حساس هستند. اکسید گوگرد در محیط مرطوب و اکسیژن
موجود در هوا تولید اسید سولفوریک می‌کند که بر سنگ‌های آهکی اثر می‌گذارد و تولید
سولفات کلسیم می‌نماید. سنگ‌های آهکی و ماسه سنگ‌های آهکی در این مورد حساس ترند.

در مورد سنگ‌های آهکی، سولفات کلسیم
حاصل شده در سطح، به وسیله آب شسته می‌شوند؛ ولی در سطوحی که قابل شستشو نیستند،
سطح به وسیله دوده سیاه می‌شود و مبدل به پوسته‌های سخت و برآمدگی‌هایی می‌شود که
گرد آهکی در اطراف آن وجود دارد.

در انواع سنگ‌های آهکی منیزیم دار، ایجاد
سولفات منیزیم روند فساد را تسریع می‌کند.

در ماسه سنگ‌ها خلل و فرج توسط گچ
(سولفات کلسیم) پر می‌شوند، پوسته‌های سخت ایجاد شده اغلب به علت تفاوت انبساط
حرارتی فرو می‌ریزند. ماسه سنگ‌های سیلیسی گرچه مستقیماً بر اثر تهاجم اسیدهای
موجود در هوا آسیب نمی‌بینند ولی سنگ گچ تولید شده توسط سنگ آهک موجب خرابی در آن‌ها
می‌شود که به علت تبخیر حاصل از تبلور در سطح آن‌ها به وجود می‌آید.

مرمر که اساساً کربنات کلسیم است مورد
هجوم اسیدهای موجود در هوا قرار می‌گیرد و سطح صیقلی آن در مرور زمان زبر می‌شود؛
ولی به علت بافت متراکم و چگال آن کمتر تحت تأثیر عمل تبلور قرار می‌گیرد.[۷]

اثر یخبندان

تخریب بر اثر یخبندان در قسمت‌هایی از
ساختمان نظیر محل درپوش‌ها، سایه بان‌ها، کرسی بنا و کف پنجره‌ها بیشتر دیده می‌شود.
عموماً سنگ آهک و دولومیت بیش از ماسه سنگ در معرض تهاجم اثر یخبندان هستند.

مرمر، شیت و گرانیت به علت تخلخل اندک
تحت تأثیر اثر یخبندان واقع نمی‌شوند.[۷]

پوسیدگی فلزات

آب بارانی که از سطوح مس و آلیاژهای آن
به سطح سنگ آهکی می‌ریزد باعث ایجاد لکه‌های سبزرنگی می‌شود. زنگ زدگی حاصل از
مواد آهنی و فولادی بسیار سخت و دشوار از روی سطوح متخلخل سنگ‌ها پاک می‌شوند. بیشترین
آسیب دیدگی ناشی از انبساط زنگ زدن قطعات آهنی و فولادی داخل سنگ کاری نما رخ می‌دهد.
به این منظور کلیه قطعات فلزی مورد استفاده در نصب سنگ نما باید ضدزنگ باشند.[۷]

آتش

آتش به ندرت موجب تخریب کلی در کارهای
سنگی شود؛ ولی سطح نمای گرانیت، مرمر و ماسه سنگ‌ها ممکن است در اثر آتش سیاه یا
خرد شوند. سنگ‌های آهکی عموماً تحت تأثیر آتش قرار نمی‌گیرند، فقط سنگ‌های با رنگ
روشن به علت اکسید شدن آهن موجود در آن‌ها برای همیشه صورتی رنگ می‌شوند.[۸]

در فرهنگ

سوپ سنگی

سوپ سنگی، یک داستان فولکلور پرتغالی
است که به اشکال مختلف در فرهنگ‌های دیگر نیز وارد شده‌است.

کاشی‌کاری به سبک هفت رنگ مسجد شیخ لطف‌الله

کتیبه کاشی‌کاری‌شده به سبک هفت‌رنگ،
بازار وکیل شیراز عکس از رضا(عرفان) حسین
پور

کتیبه کاشی‌کاری‌شده به سبک هفت‌رنگ،
بازار وکیل شیراز عکس از رضا(عرفان) حسین پور

با گسترش دین اسلام در شرق، شیوه ی
معماری در این مناطق خصوصاً در بخش تزئینات تغییر نمود. اسلامیون، آن دسته از آثار
هنری که از آداب و رسوم اسلامی خارج بودند و حاوی نماد انسانی و حیوانی بودند را تخریب
کردند. در نظر آنان هنر می‌بایست در خدمت علم و دانش باشد نه پرستش. در عهد اسلامی
هنرهای تزئینی و صورت‌گری فقط از جهت صحنه‌های یادگاری و حماسی باقی ماندند. نقاشی
مشجر خطوط هندسی و نوشته‌های کوفی مزین و آمیخته با گل و برگ و غیره روی بناها یقیناً
از سده سوم هجری به بعد رواج یافته‌اند. این گونه تزئینات را می‌توان در خشت‌های
بنای آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا در حدود سال‌های ۳۰۰ هجری قمری (۹۶۰ میلادی)،
مقبره پسر علمدار ۴۱۸ قمری (۱۰۲۷ میلادی)، نقاشی گل و برگ لوحه سنگی مرمر سلطان
محمود غزنوی حدود ۴۰۰ قمری (۱۰۰۹ میلادی)، آثار نقاشی روی سنگ گچ دیوارهای انبیه
عصر سامانیان و اوایل دوره غزنویان مشاهده کرد. بعد از آن در آسیای میانه شاهد پیشرفت
نقاشی در عصر سلجوقی هستیم که نمونه‌های زیبا و دلکش آن را می‌توانیم در محراب
مسجد جامع اولیا در حدود ۴۶۰ قمری (۱۰۶۷ میلادی)، بناهای مسعود سوم و منارهای غزنه
حدود ۵۰۰ قمری (۱۱۰۶ میلادی)، بقایای بناهای چشت شریف، مسجد جامع هرات ۵۶۷ قمری
(۱۲۰۰ میلادی)، نقاشی‌های بنای مرقد امام خورد (یحیی بن زید) در سرپل حدود ۴۳۰ قمری
(۱۱۳۵ میلادی) و مدرسه چونه بادغیس ۵۷۰ قمری (۱۱۷۵ میلادی) مشاهده کنیم.

شیوه تزئینی بناهای اسلامی در دوره تیموری‌ها
در هرات نفوذ بیشتر کسب کرد و به اوج تکامل خود رسید. نمونه‌های قابل توجه تزئینی
و ساختمانی اسلامی در افغانستان عصر تیموری‌ها شامل موارد زیرند: کاشی‌های مسجد
جامع هرات، مقبره گوهرشاد، کاشی‌های مناره‌های مصلی، کاشی‌های منار تیموری در قلعه
اختیارالدین، کاشی‌کاری مقبره شاه ولایت ماب (که به عقیده بعضی از پژوهشگران،
هفتصد نوع کاشی در آن به کار رفته) و کاشی‌کاری مقبره خواجه عبدالله انصاری. تعدادی
از آثار تاریخی دیگر از قبیل مناره‌های مساجد، زیارتگاه‌ها و مقابر در نقاط مختلف
افغانستان چون بلخ، لشکرگاه، هرات، قندز، غور، غزنه، و کابل و سایر گوشه و کنار
افغانستان که تاکنون موجود است هر کدام شاهد انواع شیوه‌های تزئینی رایج در
افغانستان بوده‌است.

محتویات

۱ کاشی
و کاربرد آن

۲ استادان

۳ کاشی
معرق

۴ کاشی
هفت رنگ

۵ خط
بنایی وسیله تزئینی در کاشی

۶ نتیجه‌گیری

کاشی و کاربرد آن

نگاره‌ای از کاشی‌کاری‌های زیر ایوان
اصلی ساختمان شَمس‌اُلعِماره، از شاخص‌ترین بناهای کاخ گلستان.

کاشی‌ها اجرایی از گروه ارکستر نظامی
بریگارد قزاق را به‌تصویر کشیده‌اند.

کاشی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی
و بنیادی در تزئینات ساختمان‌های آبده یی و ساختمان‌های عادی می‌باشد. استفاده از
این شیوه در معماری اسلامی بسیار رایج است و طرح‌های جالب، جلو رشد و کشف تزئینات
خشتی و گچی را گرفت و همه علاقه‌مند تزئینات با کاشی شدند. استفاده از کاشی به نحوی
که روی دیوار را کاملاً بپوشاند اولین بار در قرن ۱۳ و در قونیه به کار رفته‌است.
کاشی کاری به صورت هنر تزئینی در کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و یکی از
ویژگی‌های برجسته معماری اسلامی به‌شمار می‌رود کاشی‌های که برای تزئین عمارات به
کار می‌رود عموماً سه نوع بوده که ذیلاً توضیح می‌گردد.

الف: کاشی معرق: با تلفیق تکه‌های کوچک
گوناگون ساخته می‌شود که به اساس طرح اصل یکایک تراشیده می‌شود و در جای معین آن
نصب می‌گردد.

ب: کاشی معقلی: دارای طرح‌های هندسی
است و از تلفیق اشکال هندسی ساخته می‌شود.

ج: کاشی مشبک:

د: کاشی گره:

ه: کاشی خشتی (هفت رنگ): از تلفیق خشت‌های
ظریف لعاب دار که هریک از آن‌ها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته می‌شود و از
قرن پنج قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخه‌های هنر اسلامی کاشی کاری نیز ترقی بیشتر
کسب نمود.

استادان

نگاره‌ای از کاشی‌کاری‌های دیوارهٔ
عمارت شمس‌العماره در کاخ گلستان.

از استادان معاصر این رشته از هنر ایرانی
می‌توان از استاد علی پنجه‌پور اصفهانی نام برد که آثار به جای مانده از ایشان در
جای جای ایران و جهان حافظ سبک اصیل کاشی کاری و معماری ایرانی و شایسته تقدیر می‌باشد.
از جمله آثار ماندگار این استاد برجسته ایرانی، می‌توان به گلدسته‌های حرم مطهر
حضرت زینب کبری در کشور سوریه(به عنوان مرتفع‌ترین گلدسته‌های کاملاً پوشیده شده
از کاشی معرق در دوران معاصر در سطح جهان) اشاره نمود. در حال حاضر نیز فرزندان
استاد علی پنجه پور ادامه دهندگان و حافظان سبک هنری وی می‌باشند.

کاشی معرق

کاشی‌کاری به سبک گره معرق در زمینه
رسمی بندی شده در سطح زیرین گنبد آرامگاه حافظ

معرق کاری عبارت است از قطعه‌های بریده
شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ‌های متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و
به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب می‌شود تازینت بخش بنأ گردد. این
نقوش گاهی از نقش‌های گره‌کشی و گاهی از نقشهای مختلف مانند گل و بوته‌سازی اسلیمی‌ها
که هرکدام جداگانه می‌توانند بنایی را زینت بخشد.

ساختن یا نصب کاشی‌ها را به طریق فوق معرق
می‌گویند. معرق‌کاری کاشی در دوره سلجوقیان یعنی در قرن ۴ هجری به سمت کمال رفت و
بسیار متداول گردید. درقرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به مراتب از هنرمندان عهد
سلجوقی جلو افتادند. در این قرن موفق شدند اجزای راکه اشکال معرق از آن‌ها تشکیل می‌یابد
کوچکتر کنند و لطیف‌ترین وزیباترین اشکال بنایی وهندسی را در مجموعه‌ای از رنگ‌های
زیبا براق که جز در هنر شرق خصوصأ ایرانی دیده می‌شود نمایش دهند. مخصوصأ ارزانی بیشتر
موجب رواج بیشتر آن گردید. هنر معرق‌کاری در قرن‌های ۹و ۱۰ هجری به روش‌های شرقی
خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق‌سازی در شهرهای اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد
گردید. اما در اصل باید گفت که مرکز اصلی این کار در دوران صفوی اردبیل بوده‌است. یکی
از با قدمت‌ترین این آثار را می‌توان به مسجد کبود تبریز و بعد آن به شیخ صفی
اشاره کرد. که بعدها با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان این هنر نیز همانند
هنرهای دستی دیگر به دستور شاه به اصفهان منتقل شدند، و شرو به ساخت بناهای تاریخی
چون میدان امام کردند. کاشی معرق این حسن را دارد که بر سطوح غیر مسطح همچون بدنه
گنبدها و گلدسته‌های کوچک و حتی مقرنس‌های ظریف قرار می‌گیر و چنانچه نیاز به مرمت
پیدا کند کمتر دچار عدم هماهنگی با بقایای کاشی‌های سالم مانده می‌شود.

کاشی هفت رنگ

جزئیات کاشی‌کاری و طرح منارهٔ مدرسهٔ
چهارباغ اصفهان، اثر پاسکال کوست، نقاش و معمار فرانسوی به سال ۱۸۴۰ میلادی.

سبکی از کاشیکاری است که در آن از کاشی‌هایی
با شکل و ابعاد منتظم بنا بر سلیقه استادکار و ویژگی‌های محل اجرای اثر و اصولاً
به شکل‌های مربع، مستطیل، شش ضلعی یا اشکال دیگر و در اندازه‌های متداول ۱۵×۱۵ و
۲۰×۲۰ سانتیمتر و برای مناره و گنبد در ابعاد ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتیمتر به صورت
خشت با رنگ زمینه غالباً سفید تهیه شده، در کنار هم چیده و طرح یا خط مورد نظر بر
روی کاغذ به وسیله سمبه سوراخ شده، سپس طرح اولیه به کمک گرده زغال بر روی کاشی کپی
می‌شود و پس از آن به وسیله اکسید منگنز، قلم‌گیری شده و بعد با رنگ‌های مختلف امّا
پایه حرارتی پایین‌تر از رنگ اول کاشی رنگ آمیزی می‌گردد و دوباره به کوره رفته
وآماده نصب می‌شود.

هفت رنگ اصلی و متداول جهت رنگ آمیزی این
آثار عبارتند از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی که امروزه از
سایر رنگها مثل طلائی، سبز و … نیز استفاده می‌شود.

یکی از معروفترین تولید کنندگان کاشی
هفت رنگ و لوکس در جهان صنایع کاشی امرتات سرام یزد می‌باشد که تقریباً تنها تولیدکننده
کاشی هفت رنگ به روش صنعتی در دنیا و بهترین تولیدکننده کاشی لوکس می‌باشد.

سرعت اجرای کاشیکاری به سبک هفت رنگ
نسبت به سبک معرّق بیشتر است. از این نوع کاشی‌ها در اماکن متبرکه و تاریخی
استفاده شده‌است. از کاشی‌های هفت رنگ صنعتی در تزئینات منزل.محل کار و قهوه خانه‌ها
استفاده می‌شود.

خط بنایی وسیله تزئینی در کاشی

خط بنایی الهام گرفته از خط کوفی و به
عنوان یکی از دشوارترین خطوط در زمینه خوانش و نگارش بوده و در کاشی‌کاری و معماری
اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و زینت بخش کتیبه‌های داخل محرابها و بالای منارها و
پشت و پهلوی قوس است. این نوع خط کاربرد زیادی در کاشی‌کاری و آجرکاری دارد به این
خاطر که برش آن آسانتر است مانند سایر خطوط کنج و کنار و پیچ و تاب زیادی ندارد.
به همین سبب نام خط بنایی را بر این خط گذاشته‌اند.

از استاد مهدی پنجه پور می‌توان به
عنوان یکی از معدود اساتیدی نام برد که علاوه بر مهارت کامل در تمامی زمینه‌های
معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی، قادر به خوانش، نگارش و اجرای خطوط بنایی می‌باشد.
وی فرزند استاد علی پنجه پور است.

در کاشی کاری شیوه‌های تزئینی دیگری هم
وجوددارد که زیرنام اسلیمی، گره‌چینی، خط بنایی، مقرنس کاری، رسمی بندی،چشمه و
کاسه سازی یا شمسه زیاد و غیره که هر یک در جایش از ارزش خاصی برخوردار است.

به کارگیری کاشی‌های دیواری تزئینی،
راهکاری بسیار زیبا برای دکوراسیون حمام و سرویس‌ها به‌شمار می‌آید که تأثیر بسیار
مثبتی بر دکوراسیون و سبک معماری فضا گذاشته و زیبایی می آفریند.

برای دیگر کاربردها، کاشی (ابهام‌زدایی)
را ببینید.

دو باریکه کاشی از جنس سفال، رنگ آمیزی
شده (طرح گل و مرغ) با لعاب رنگی بر روی لعاب سفید متعلق به نیمه نخست سده ۱۹ میلادی

کاشی با طرح دختر ایرانی متعلق به سده
۱۸ میلادی

کاشی به قطعه سنگی مصنوعی گفته می‌شود
که طول و عرض آن مختلف بوده و ضخامت آن چند میلی‌متر است، و یک روی آن دارای سطحی
شیشه‌ای بوده و کاملاًّ صاف و صیقلی می‌باشد. کاشی محصولات سفالین و سرامیکی است
که در ساختمان کاربرد و اهمیت ویژه‌ای دارد مانند حمام‌ها، توالت‌ها، آشپزخانه‌ها
و آب ریزگاه‌های عمومی و غیره.[۱] کاشی برای تزئینات داخل و خارج ساختمان و همچنین
برای بهداشت و عایق رطوبت به کار می‌رود.

واژه کاشی از نام شهر کاشان اقتباس شده
که از اوایل دوران اسلامی به عنوان مرکز صنعت سفال‌سازی مشهور بود.[۲]

محتویات

۱ مراحل
تهیه کاشی

۲ مواد
تشکیل دهنده

۳ انواع
کاشی

۴ تاریخچه
در ایران

۵ کاربرد
کاشی

۶ نگارخانه

۷ جستارهای
وابسته

۸ منابع

مراحل تهیه کاشی

نخستین مرحله انتخاب و آماده‌سازی
مصالح آن می‌باشد. مصالح کاشی‌سازی خاک رسی است که ۲۰ تا ۲۵ درصد آن سلیس می‌باشد.
نخست مواد اضافی و زائد و دانه‌های سنگ را از داخل آن جدا می‌کنند، بعد از شستشو و
جدا کردن دانه‌های اضافی و یکنواخت نمودن خاک آن را هوا می‌دهند، بعد آن را آسیاب
می‌کنند تا به گرد یکنواختی تبدیل گردد. هر قدر خاک رس تهیه شده مرغوب تر باشد در
به عمل اوردن خاک آن دقت بیشتری می‌شود. بعد فوراً آن را با تسمه نقاله برای مراحل
بعدی به سالن‌های دیگر منتقل می‌کنند.

ساختن گل :منظور از ساختن گل مخلوط
کردن مصالح تهیه شده با آب است تا بدینوسیله خاصیت پلاستیسیته در مخلوط ظاهر شده و
امکان شکل دادن به آن میسر گردد. هنگام مخلوط شدن آب با خاک دقت می‌شود تا تمام
ذرات خاک رس در مجاورت آب قرار گیرند. برای جلوگیری از تغییرحجم و پیچیدن قطعه در
هنگام پختن مقداری سنگ چخماق آسیاب شده به آن اضافه می‌کنند. برای جلوگیری از ایجاد
رنگ قهوه‌ای تند که ممکن است در اثر وجود اکسیدهای آهن در خاک رس بعد از پخته شدن
باشد حدود نیم درصد اکسید کرم به آن اضافه می‌نمایند.

قالب گیری: پس از تأیید گل بوسیله آزمایشگاه
از لحاظ نوع مصالح و پراکندگی، گل را قالب‌گیری می‌کنند. برای تهیه کاشی مرغوب
قالب‌گیری در خلأ انجام می‌گیرد. این عمل باعث توپر شدن و مقاومت بیشتر می‌شود.
شکل دادن اغلب به وسیله فشار و پرس صورت می‌گیرد، صفحات پرس دارای ویژگی‌هایی
هستند که مانع چسبیدن خاک به صفحات پرس می‌گردد. مقدار آب موجود در گل باید به حدی
باشد که به گل آن مقدار پلاستیسیته را بدهد که گل به راحتی در قالب شکل گرفته و
جسمی تو پر به دست بیاید، همچنین مقدار آب طوری باشد که پس از پرس کاری و خارج شدن
قطعه از قالب در اثر وزن خود تغییر شکل ندهد.

خشک کردن: اگر قطعه به خوبی خشک نشود یا
به سرعت خشک شود ترک می‌خورد یا می‌پیچد یا تغییر حجم می‌دهد. اگر قطعه پس از خروج
از پرس کاری با حرارت خشک کنند یا در معرض هوای خشک و گرم قرار دهند سطح خارجی آن
به سرعت خشک شده. برای خشک کردن قطعات مرغوب از تونل هوای گرم استفاده می‌نمایند.
برای جلوگیری از ترک برداشتن و چروک شدن و پیچش سطحی هوای ابتدای تونل کاملاً
مانند هوای خارج است. در وسط تونل حرارت به حداکثر لازم می‌رسد و در این مرحله کلیه
آب فیزیکی قطعه متصاعد شده و قطعه کاملاً خشک می‌گردد. در تمام طول تونل رطوبت و حرارت
داخل تونل اندازه‌گیری می‌شود.

پختن کاشی: کاشی در دو نوبت پخته می‌شود،
بار اول قطعه سفالی را پس از خشک شدن به کوره پخت می‌برند و اغلب از کوره‌های تونلی
استفاده می‌شود. ابتدا حرارت را به تدریج تا ۱۰۰ درجه سانتیگراد می‌رسانند تا آب فیزیکی
قطعه متصاعد گرددو به تدریج حرارت کوره بالا می‌برند و حدود ۲۵۰ درجه سانتیگراد کلیه
رطوبت آن تبخیر می‌شود و در حرارت ۴۵۰ الی ۶۰۰ درجه آب شیمیایی آن تبخیر می‌گردد و
در حرارت ۸۰۰ درجه تمام مواد الی خاک رس از بین رفته و قطعه به مرحله شیشه ای شدن
می‌رسد.

لعاب دادن روی کاشی: پس از اینکه اولین
مرحله پخت به اتمام رسید و قبل از آنکه قطعه کاملاً پخته شده و به مرحله شیشه‌ای
شدن برسد قطعه را از کوره خارج می نمایندو روی آن لعاب می‌پاشند. اگر کاشی گل دار
باشد قبل از لعاب پاشیدن گل‌های مخصوص که از جنس لعاب بوده روی قطعه می‌چسبانند
بعد روی آن لعاب می‌پاشند سپس قطعات لعاب کاری شده را روی واگن‌های مخصوص چیده و
دوباره به کوره می‌برند و مرحله دوم پخت را انجام می‌دهند. لعاب روی سفال در اثر
حرارت جاری شده و توی سوراخ‌های قطعه سفالی نفوذ کرده و با آن یکپارچه می‌شود. سپس
کاشی‌ها درجه بندی می‌شوند و بعد از بسته‌بندی به بازار عرضه می‌شوند .[۳]

مواد تشکیل دهنده

یک قطعه کاشی از دو قسمت تشکیل شده‌است:

۱- قطعه سفالی که قسمت اصلی و استخوان‌بندی
کاشی را تشکیل می‌دهد.

۲- لعاب روی آن که ماده‌ای است شیشه‌ای
و قسمت رویی آن را تشکیل می‌دهد.

یکی از مهم‌ترین عوامل در صنعت کاشی‌سازی
آن است که این دو ماده را طوری انتخاب کنند که ضریب انبساط آن‌ها مساوی باشد.[۱]

انواع کاشی

کاشی بدنه:جهت نصب در دیواربا لعابی
براق و استقامت کمتر نسبت به کاشی کف.متنوع در سایز و طرح.

کاشی کف : یا به اصلاح عامیانه در ایران
که به آن سرامیک می گویند.مقاوم تر و مستحکم تر از لحاظ بدنه و لعاب نسبت به کاشی
بدنه.

کاشی سه بعدی: نسل جدیدی از کاشی که با
استفاده از بروزترین تکنولوژی چاپ و بهره‌گیری از خطای چشم ، زیبایی و جلوه‌ای خاص
به صنعت کاشی و سرامیک داده است.[۴]

کاشی پرسلانی: نسل سوم صنعت کاشی و
سرامیک کاشی پرسلانی نامیده می‌شود. که در صفحه جداگانه توضیح داده شده‌است.

سرامیک پرسلان لعاب پولیش

تاریخچه در ایران

کشور ایران با تاریخ و تمدن کهن در هنر
و صنعت و برخورداری از ذخایر معتنابهی از مواد اولیه از دیر باز با عنوان بستری
مناسب برای صنعت کاشی و سرامیک مطرح بوده‌است. تولید کاشی سرامیکی در این سرزمین
از مراحل بسیار اولیه و با روش‌های ابتدایی از حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح با
تولید انواع آجرهای لعابدار، کاشی‌های تزیینی و مینا آغاز شده‌است.[۵]

کاربرد کاشی

کاشی برای تزئینات داخل و خارج ساختمان
(بویژه در اماکن مذهبی) و همچنین برای بهداشت و عایق رطوبت به کار می‌رود. کاشی
دارای ابعاد و اندازه‌های گوناگون می‌باشد به‌طوری‌که کاشی کف و دیواری را در
ابعاد ۲×۲ و ۱×۲ تا ۵۰×۵۰، ۴۰/۸۰ و ۳۰*۹۰ سانتیمتر تولید می‌کنند که با رنگهای
گوناگون می‌تواند یک نقاشی را در محل نصب نیز نشان دهد. کیفیت کاشی باید به نحوی
باشد که تغییرات ناگهانی درجه حرارت از ۱۰۰ تا ۲۰ درجه سانتیگراد را به خوبی تحمل
کرده و هیچگونه آثار ترک در بدنه یا لعاب آن ظاهر نشود. کاشی دیواری را برای حفظ
بهداشت و رطوبت در آشپزخانه، محیط‌های بهداشتی، حمام و دستشویی استفاده می‌کنند.
کاشی کف را نیز به علت ضد سایش بودن و مقاومت حرارتی و الکتریکی بالا در آشپزخانه‌ها،
حمام‌ها، آزمایشگاه‌ها، رختشویخانه‌ها و کارخانجات شیمیایی به کار می‌برند همچنین
کاشی باید دارای ابعاد صاف و گوشه‌های تیز باشد.