طاق بستان
به گزارش ارگان معماری: طاق بستان مجموعه ای از سنگ نگاره ها و سنگ نبشته های دوره ساسانی است که در شمال غربی شهر کرمانشاه واقع شده است. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده و ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد. چند صحنه تاریخی از جمله تاج گذاری خسرو پرویز، تاج گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و همچنین چند کتیبه به خط پهلوی در آن کنده کاری شده است.
شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس های خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق بستان را انتخاب کردند که در بین راه جاده ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پر آب بود. سنگ نگاره شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می آید. به طوری که در حجاری خسرو سوار بر شبدیز چنین بر می آید که گویی، اثر از روی نقاشی، نقش شده. همچنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی دان به چشم می خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند. قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنه شکار گراز به چشم می خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ نگاری به شمار می رود که در سبک هنری نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.
با مطالعه تحلیلی در نقش برجسته های طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخهای زرین بافته شده و دارای سبک های لوزی شکل و تزئین کاملا هندسی است. در صحنه شکار گراز، شاه لباسی در تن دارد که پارچه آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه های دایره وار است. لباس پاروزن ها نیز نقشهای نمایشی دارد. در نقش برجسته ای در دیواره جانبی طاق بستان زیور تشریفاتی جامعه پادشاه که بر تخت نشسته، درون شمه مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زر دوزی و گل اندازهای تنگ هم تزئین فراوان یافته و جامه های ملتزمان و فیل سواران با نگاره های گیاهی و پرندگان دست دوزی شده است.
نقش برجسته تاج گذاری اردشیر دوم: این نقش برجسته نخستین نقش برجسته طاق بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد. در سمت راست ایوان کوچک، سنگ نگاره ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را از زرتشت می گیرد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده است قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه ها آویخته شده. وی گوشواره ای بر گوش و گردنبندی در گردن و دستبندی در مچ دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردنبند او نیز شامل یک ردیف مهره های مرواریدی درشت می باشد.
طاق بزرگ: مهمترین اثر در طاق بستان، طاق بزرگ با سنگ نگاره تاج گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل شکل، به عرض 7/85 متر و ارتفاع 11/90 متر و عمق 7/65 متر است، که در کناره ورودی طاق، سنگ نگاره ای از فرشتگان بال دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش های فیل، اسب و قایق می باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است. در زیر نقش تاج گذاری خسرو پرویز، سواری زره پوش سوار بر اسب قرار دارد. در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر قرار دارد. فروهر تاجی کنگره دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یکسان است. هر دوی آن ها شلواری چین دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده است. همچنین هر دو دارای کمربند و دست بند هستند. در سمت چپ شاه، میترا قرار دارد. در سترگ ترین طاق، سه تندیس مشاهده می شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه قرار گرفته. آناهیتا ایزد بانوی آب هاست و نمود خرمی و سرسبزی بوده است.
طاق کوچک: طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض 5/80 متر و ارتفاع 5/30 متر است و مراسم تاج گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیواره طاق و دو کتیبه است.
نقش سوارکار: در بخش پایین دیوار انتهای ایوان، نقش مرد سواره ای حجاری شده كه حریفی پیش روی ندارد. این سوار با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ سوار بر اسب قوی هیكلی است. این شخص كلاه خودی بر سر دارد كه تمام صورت و گردن او را می پوشاند، به طوری كه فقط چشمان او مشخص است. همچنین بر روی كلاه خود تاجی قرار داده. بر روی پایه این تاج، نواری وجود دارد كه به وسیله دو ردیف مهره های مرواریدی تزئین شده است. این نوار در پشت سر به وسیله پاپیونی بسته شده. همچنین دو رشته روبان افراشته به آن متصل است. حاشیه فوقانی تاج نیز به وسیله شیارهای عمودی تزئین شده است. در بالای تاج موهای سر او به صورت انبوه و بدون پوشش رها شده كه به وسیله یك پاپیون و دو روبان بسته شده است. این شخص پیراهن بلندی بر تن دارد كه به وسیله نقش مرغ و ارغن تزئین شده است. بر روی پیراهن زره ای زنجیر باف پوشیده كه تا روی زانو ادامه دارد. به دور كمر او كمر بندی بسته شده كه به وسیله طرح های دایره ای تزئین شده است. در قسمت پائین كمربند، حمایلی بسته كه به وسیله طرح های هندسی به شكل لوزی و دایره تزئین شده و به این حمایل تیردانی آویخته است. این شخص، نیزه بلندی در دست دارد و سپر مدوری برای دفاع در پیش رو گرفته است. صورت و سینه اسب به وسیله زره ای تیغه ای پوشیده شده که بر روی این زره منگوله هایی آویخته است. همچنین بر روی كپل اسب منگوله ای آویخته است كه بر روی آن نقش انسان سه سر دیده می شود. بسیاری از مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی چون؛ ابن فقیه، ابن رسته، ابودلف، مسعودی و یاقوت حموی، نقش این اسب سوار را خسرو پرویز معرفی كرده اند كه سوار بر اسب معروفش شبدیز است.
صحنه شکار گوزن: این صحنه در قابی به طول 5/80 متر و عرض 3/90 متر حجاری شده است. در این صحنه فیل بانانی در سه ردیف، گوزن ها را از طریق دروازه ای كه در سمت راست حصار تعبیه شده به داخل شكارگاه رم می دهند. این گوزن ها به دنبال چند گوزن دست آموز كه روبانی در گردن دارند، در حال فرار می باشند. در درون شكارگاه شاه سوار بر اسب در سه قسمت نمایش داده شده است. در قسمت بالا، شاه سوار بر اسب، آماده برای شكار می باشد. او شمشیری مرصع به كمر آویخته و كمانی بر گردن دارد. در پشت سر او زنی دیده می شود كه چتری در بالای سر شاه گرفته است. در پشت سر شاه، سه ردیف زن نقش شده است؛ دو ردیف اول به حالت احترام ایستاده اند و ردیف سوم نیز در حال نواختن آلات موسیقی می باشند. در مقابل شاه عده ای از رامشگران بر روی سكویی نشسته اند. برخی از این رامشگران در حال كف زدن و برخی نیز چنگ می نوازند. در مقابل این رامشگران چهار نفر به حالت ایستاده در حال نواختن آلات موسیقی می باشند. صحنه بعدی، شاه را در حال شكار نشان می دهد، در این صحنه شاه سوار بر اسبی است كه چهار نعل به دنبال گوزن ها می تازد. در پشت سر شاه نیز شش اسب سوار در حال تاخت می باشند. در پائین این صحنه شاه كمان را بر گردن انداخته كه این نشان می دهد، شكار پایان یافته است. در سمت چپ حصار، چند نفر شتر سوار، گوزن های كشته را حمل می كنند.
صحنه شکار گراز: این صحنه در قابی به طول 5/70 متر و عرض 4/13 متر حجاری شده است. در سمت چپ این قاب، 12 فیل در 5 ردیف عمودی نقش شده كه بر روی هر كدام از این فیل ها، دو نفر سوار شده. این فیل بانان در حال رم دادن گرازها از مخفی گاه باطلاقی خود به درون نیزارها می باشند. در قسمت بالای صحنه شكار، قایق پارویی دیده می شود كه در داخل آن پنج نفر در حال كف زدن می باشند. همچنین دو پارو زن در داخل این قایق وجود دارد. در مركز صحنه، شاه در داخل قایقی ایستاده كه در اطراف او نوازندگان زن قرار دارند. شاه با تیر و كمان در حال تیراندازی به طرف دو گرازی است كه به سوی او جهیده اند. در داخل این قایق، چهار نفر دیگر نیز قرار دارد. نفر اول و پنجم، پاروزن هستند و نفر دوم خدمه شاه است كه تیری در دست دارد. نفر چهارم نیز چنگ نوازی است كه در حال نواختن چنگ می باشد. در اطراف این قایق، پرندگان و ماهیان در میان گیاهان آبزی در حركتند. در عقب قایق شاه، قایق دیگری دیده می شود كه چهار نوازنده زن، در حال نواختن چنگ می باشند. در سمت راست قاب، صحنه پایان شكار نشان داده شده است.
در این صحنه شاه در داخل قایقی ایستاده و كمانی كه زه آن باز می باشد به نشانه خاتمه شكار در دست چپ گرفته است. همچنین برخلاف صحنه قبل، در كمر شاه شمشیری دیده نمی شود. بر دور سر او نیز هاله ای قرار دارد. در عقب این قایق، قایق دیگری وجود دارد كه در داخل آن، زنان نوازنده در حال نواختن چنگ می‌باشند. در قسمت پائین صحنه پنج فیل سوار، در حال جمع آوری گرازهای شكار شده، نقش شده اند. عمل جمع آوری گرازها، به وسیله خرطوم فیل صورت می گیرد و خدمه فیل ها با گرزهایی كه در دست دارند ضربه آخر را بر گرازها وارد می كنند. در داخل قاب، در قسمت بالا، گرازهای شكار شده بر روی فیل ها نشان داده شده و در قسمت پائین، گرازها از روی فیل ها بر زمین گذاشته شده و خدمه ها در حال قطعه قطعه كردن آنها می باشند.
هلال ماه: استفاده از این نماد در طاق بستان، از آن جهت تعجب آوری است که، توجه به ماه و هلال ماه چندان پر رنگ نبوده و اگر قرار بر این باشد که بخواهیم پیش بینی کنیم که در این مکان خاص از طاق چه عنصری مناسبتر است، به نظر خورشید با فرضیات ما سازگارتر می بود. اما چطور شد که این چنین ماه را که ما امروزه به عنوان نمادی برای مسلمانان می شناسیم قبل از هجوم اعراب در یک اثر مهم ایرانی می بینیم؟
برای حل معما به جستجو در مفهوم نمادها می پردازیم (برگرفته از مقاله رازهای سر به مهر طاق بستان، “فوسکا”):
1- در آیین میترا، گاو نماد ماه و زمستان، به دست مهر که نماد خورشید است کشته می شود.
2- در بیشتر نگاره ها بر بالای تاج سلاطین ساسانی مثل همین نقش برجسته طاق بستان خورشید بر بالای تاج مشاهده می شود.
3- رومی ها به عنوان رقیب ایران در آن دوران در نامه های خود شاهان ایرانی را “خورشید شرق” و قیصر روم را “ماه غرب” می نامیدند.
4- همانطور که در این نقش برجسته می بینید نشان شیر و خورشید یک بار همراه با ماه به کار رفته است.
5- بیزانسی ها پیروزی بر فلیپ و سپاهیان او را معجزه خدایان دانستند و از آن روز، شكل ماه نو را، كه یاد آور پیروزی بر دشمن بود، بر سكه های خویش زدند و بر درفشهای خود سوزن دوزی كردند. ماه نو اندك اندك رمز و نشانه شهر بیزانس شد (چه در دوران بت پرستی و چه در دوران مسیحیت) و امروز هم بر پرچم فاتحان قسطنطنیه همچنان باقی است.
6- ایرانی ها در دوران باستان یک آشامیدنی از گیاه هیوم به دست می آوردند که بسیار مطبوع بود و به ایزدان تقدیم می کردند. هر کس از این نوشدنی می نوشید جاودانه می شد. بعدها ماه را تجسم این گیاه دانستند و گفتند که این گیاه فقط در ماه می روید. ماه در اساطیر ایرانی بر خلاف بسیاری از اسطوره های جهانی عنصری مذکر است. ماه با حاصل خیزی و رویش گیاهان و درختان در ارتباط است. مراحل ماه در آسمان نماد تولد و مرگ است و از همین طریق ابدیت و بی مرگی و تجدید حیات را تداعی می کند. در واقع ماه صورت های مختلفی به خود می گیرد. اولین ربع، ماه نیمه، ماه تمام و آخرین ربع. دائما کاسته و پر می شود، می میرد و ولادت می یابد. ماه هم مثل مار و آب تجدید حیات و دگردیسی دارد.
7- ماه بخشنده باران به شمار می رود و از همین رو با باروری در ارتباط است. عقیده بر این است که باروری جانوران مثل حاصل خیزی گیاهان، تابع ماه است.
8- ماه با مرگ هم بی ارتباط نیست. زیرا سه شب در آسمان دیده نمی شود ولی در واقع این نوع مرگ، نوع دیگر زندگی است.
9- در اساطیر ایرانی، ماه خاصیت تطهیر کنندگی هم دارد.
10- در اوستا، هفتمین پشت به ماه نسبت داده شده است.
اگر با دقت به تصویر زیر نگاه کنید، خطی فرضی که ماه را به دو نیمه تقسیم می کند و از میان کنگره بالایی هم می گذرد کل بنا را به دو نیمه متقارن تبدیل می کند. این خط فرضی به همراه دایره هایی که مراکز آن اهورامزدا و آناهیتا می باشد پادشاه را در یک همپوشانی (قسمت هاشور زده) قرار داده است که نشان دهنده قدرت پادشاه است و البته با حالت معکوسی که نسبت به قوس پادشاه دارد همانند یک عدسی انرژی را از سمت آسمان جذب می کند.
با این حال می توان این موضوع را پیش کشید که حتما در ترسیم این ماه هنرمند یا طراح گوشه چشمی نیز به تاج شاپور دوم داشته، اما چرایی موضوع را روشن نمی کند… به نظر شما نقش ماه در این بنا چیست؟
