اقلیم و معماری بندر ترکمن

امروز در اغلب برنامه ریزیهای مسکن و شهرسازی ، اقلیم ومطالعات جغرافیایی اساس کار می باشد . اقلیم به عنوان یکی از مهمترین فاکتور مورد بررسی در احداث ساختمان ها که در آن خصوصیات اقلیمی منطقه در جهت استفاده بهتر و مطلوبتر از ساختمان های احداث شده مورد مطالعه قرار می گیرد . شهر بندرترکمن نیز با توجه به رشد جمعیت واحداث ساختمان های مسکونی جدید نیاز به یک برنامه ریزی مدون و جدیدی از برنامه های مطلوب اقلیم و معماری دارد .


با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه و تنوع آب و هوایی در فصول مختلف سال نیاز در این است که طراحی ساختمانها اعم از مسکونی و اداری و ... دارای آسایش اقلیمی باشند تا کمتر از انرژی استفاده شود و برای مثال استفاده از کوران در تابستانها می توانند جای استفاده از کولر را بگیرد که این امر با توجه به نوع اقلیم و کاربرد آن در معماری و تلفیق این دو فاکتور انجام خواهد پذیرفت در مناطق جنوب دریای خزر با توجهه به اقلیم خاص خزری تنوع آب و هوا در فصول مختلف سال متفاوت است و احداث ساختمانهایی که بتوان در آن تمام مدت فصول سال در آسایش اقلیمی زندگی کرد

این امر مستلزم بررسی شرایط اقلیمی منطقه اعم از بارش ، دما ، رطوبت ، باد ...و ترکیب آن با عوامل معماری مثل نوع مصالح ساختمان ، طرز قرارگیری نسبت به نور خورشید ، ارتفاع از زمین ، جهت قرارگیری ساختمان نسبت به نور آفتاب و باد و ... می باشد در این کار می توان در جداول بیوکلماتیک ساختمانی( نمودار گیونی ، الگی ) استفاده کرد که در آن با استفاده از رطوبت و دما یک منطقه و جدول بیوکلیماتیک محدوده آسایش حرارتی بر حسب ماههای سال بدست می آید در این مقاله سعی شده است که اقلیم منطقه بندرترکمن را در رابطه با معماری مورد بررسی قرار داده تا نتایج مطلوب و بهتر ارائه گردد بدین منظور داده های آماری هواشناسی ایستگاه کلیماتولوژی بندرترکمن و ایستگاه سینوپتیک هاشم آباد گرگان ( به عنوان نزدیکترین ایستگاه برای استفاده برخی از پارامترهایی مثل باد که در ایستگاه کلیماتولوژی موجود نمی باشد ) و ایستگاه تبخير و باران سنجی غفارحاجی واقع در 5 کیلوتری شمال شهر بندرترکمن وابسته به وزارت نیرو انتخاب شده است .

ساختمانها کاملا بسته هستند که امروزه سمت غربی اغلب خانه ها کاملا بسته است که اين شرایط قابل مشاهده می باشد
اصول اولیه ساختمان سازی و استفاده از مطلوب های اقلیمی از گذشته مورد توجه مردمان این مناطق بوده است و امروزه با توجه به توسعه سریع شهرنشینی و گسترش شهر و پیشرفت علم تغییراتی در نوع مصالح ساختمانها و حتی در نوع کاربرد آن بوجود آمده است.

به عنوان نمونه استفاده از پایه های چوبی برای جلوگیری از رطوبت امروزه جایش را به بتن ریزی و شن ریزی و پی سازی ساختمان داده .
شهر بندرترکمن بر اساس شهر سازی آلمانی ساخته شده است که در آن خیابان های باریک و کوچه های باریک به صورت شطرنجی با چهارراهی در زمان رضا خان در حدود سال 1300 با طراحی و ساخت مهندسی آلمانی احداث شده است .

امروز با نیاز به تجدید ساختمانهای قدیمی واحداث ساختمانهای جدید هیچ گونه اصول معماری مدرن در آن مشاهده نمی شود که این خود در سیمای شهر مشهود می باشد . به عنوان نمونه شهرک شیلات که در دهه 70 احداث شده نیز از این قاعده مستثنا نیست در این شهرک هیچ گونه از شهرسازی مدرن و یا حداقل از اصول اقلیمی و معماری در حد بسیار ناچیز نیز استفاده نشده است ، عدم مکان یابی درست و نبود امکانات رفاهی و وجود مشکلات ارتباطی و عدم نورگیری درست ساختمانها ، عدم استفاده از کوران که در نوع قرار گیری درب و پنجره ها مشهود است و با توجه به جدید بودن ساخت این شهرک جای تعجب فراوان است.

منطقه ترکمن در کل فاقد یک اصول معماری مدرن می باشد و لذا تیپولوژی معماری اصیل و با هویت شهری در این منطقه دارای ریشه هایی از معماری است که حاصل تلفیق با معماری روستایی مخصوص بوده و شاید سننی از معماری آسیای مرکزی ( ترکمنستان و ... ) در آن نفوذ کرده باشد البته عوامل متعددی در این تلفیق نقش داشته اند که دارای جنبه های تاریخی و جغرافیایی می باشد .

از مشخصه های مهم این معماری عبارتند از :

- جنس دیوارها در خانه های این منطقه آجری یا خشتی (ساخت قدیم) که با ملات و کاه گل کار گشته و با گچ و نقش ویژه پوشیده می گردند .
- ناودان ها که همیشه رو کار نصب می گردند و به آب انبار هدایت می شدند که این ناودان ها فلزی یا از ورق گالوانیزه می باشند .
- در ساختمانهای سنتی بدلیل کمبود نور طبیعی استفاده از پنجره های بزرگ و رو به آفتاب و بهره گیری از رنگ های روشن در داخل ساختمان
- در فصول پر باران سال وزش باد از سمت شمال غرب و غرب و گاهی همراه با رگبار تند که به ساختمان ها می خورد بدین خاطر ضلع غربی ساختمانها کاملا بسته می باشند زیرا آب بندی پنجره ها همیشه با مشکلات جدی روبه رو است .
- ( نمای پشت بام پنجره ها ) دریچه ای که برای عبور از فضای پشت بام شیروانی ) به روی شیروانی تعبیه شده است و به صورت نماد برجسته ای بر روی بام خانه ها می توان مشاهده کرد.
- نمای ساختمان ها همیشه رو به آفتاب ( سمت جنوب ) قرار می گیرد تابتوان از نور خورشید استفاده بهینه برده شود .
ولی امروزه و در چند سال اخیر با احداث ساختمانهای جدید و مدرنیزاسیون جدید شهری که هیچ سنخیتی با اصول اولیه ساختمان سازی اعم از معماری و اقلیم ندارد متداول شده است . ولی با رعایت اصول رایج در مسکن و شهرسازی و مطالعات گسترده در رابطه با شهرسازی و شهرک سازیهای جدید منجمله در نوع اقلیم منطقه ، زمین شناسی ، زلزله خیزی و ... به یک استاندارد جهانی رسید تا از منابع موجود حداکثر استفاده مطلوب و بهینه برده شود که این امر با رعایت تمامی قوانین و اصول حاکم بر برنامه ریزیهای ناحیه ای و منطقه ای بوقوع خواهد پیوست . در این نوع طراحی ها برای دست یافتن به مطلوب های آسایش اقلیمی اولین کار با شناخت پارامترهای اقلیمی منطقه اعم از نوع اقلیم و آب و هوا و ... انجام خواهد گرفت .

باد یا جریان هوا

از اختلاف فشار دینامیکی و حرارتی بین مراکز پرفشار و کم فشار ایجاد می شود و نقش تعیین کننده ای در تبخیر و تعرق و رطوبت نسبی و شرایط زیست اقلیمی دارد.

امروزه باد به عنوان یکی از مهمترین فاکتورهای اقلیمی در اعم برنامه ریزی استفاده می شود . در مکان یابی های صنعتی و احداث نیروگاهها باد فاکتور مهم و غالب می باشد.
در معماری نیز باد به عنوان عامل مهم و تاثیرگذار در نوع مصالح ، نحوه قرارگیری ، و ... استفاده می شود . و اثرات آن برروی عوامل مذکور بررسی می شود . سرعت باد ، جهت باد و میزان استمرار آن امروزه علاوه بر کاربردهای متفاوت اعم از طراحی تاسیسات ، رفع آلودگی های شهری صنعتی و میزان جذب و تبخیر و تعرق گیاهان در معماری نیز مورد استفاده قرار می گیرد . بدین منظور ابتدا به شرح مختصر از بادهای موجود منطقه پرداخته و سپس با استفاده از آمار هواشناسی ایستگاه سینوپتیک هاشم آباد گرگان سرعت و جهت باد غالب منطقه نیز بررسی خواهد شد .

بادهایی که در زمستان و پاییز می وزند :

1 – ( قایرایل ، قایرا به معنی شمال و یل به معنی باد در زبان ترکمنی ) در فصل زمستان از سمت شمال وارد منطقه می شود که بسیار سرد و خشک است . البته مدت وزش آن کوتاه است . در فصل تابستان هم بصورت ملایم می وزد و تا حدودی باعث خنک شدن منطقه می شود.
2 – باد دش توه ( باد غربی ) از بادهای زمستانه که مناطق غربی را تحت تاثیر قرار می دهد و از شدت کمی برخوردار است وزش این بادها در دی ماه و بهمن باعث هجوم ماهیان به نواحی ساحلی می گردد
3 – باد جلو از ( باد شمال غربی ) این باد عمدتا در فصل زمستان و از شمال غرب می وزد دارای سرعت زیادی نیست و فقط مناطق ساحلی را تحت تاثیر قرار می دهد.
4 – باد سورتیک ( باد شرقی ) جز بادهای مهم ثبت شده در آمار هواشناسی جهانی است . منشا این باد سیبری است که بر اثر برخورد با کوهستان های شمال خراسان تغییر جهت می دهد و با سرعت کم از سمت شرق به جلگه گرگان می وزد این بادها خشک و خیلی سوزناک می باشند و باعث کاهش دمای هوا می گردند ، گاهی نیز با نزول باران و برف توام می گردد.
5 – باد آشاق یل ( باد غربی ) در طول سال از شدت متفاوتی برخوردار است و از سمت غرب می وزد . در زمستان ها از شدت بیشتری برخوردار است . شدیدترین حالت های طوفانی دریای خزر در سواحل بندرترکمن در زمستان وبه هنگام وجود بادهای غربی صورت می گیرد . این بادها باعث شکسته شدن تیرهای برق ، درختان و کنده شدن حلبی خانه ها و ... می گردد.

بادهایی که در بهار و تابستان می وزند :

1 – خشکه باد:

در بهار و تابستان از سمت شرق می وزد و کاملا گرم و خشک است و میزان تبخیر را بالا می برد.

2 – نسیم دریا به جلگه :

این نسیم در اثر اختلاف فشار روی دریا و خشکی ایجاد می شود و از سمت غرب به شرق می وزد و خیلی ملایم است در آوردن رطوبت دریا حاصل تبخیر سطحی روی دریای خزر نقش سازنده ای دارد.
3 – نسیم کوه به جلگه :

جریان هوای نسبتا خشکی که در فصل تابستان به هنگام شب و زمانی که فعالیت بادهای شمالی و غربی محدود می شوند فعالیت دارد . بر این اساس با استفاده از جهت وزش بادها می توان نوع قرارگیری ساختمان ، درب ها وپنجره ها را تعیین نمود که باد غالب این مناطق بادهای غربی است و در زمستان بادهای دیگر نیز با شدت و فعالیت بسیار کم مشاهده می شود ولی در تابستان نسیم های دریا به جلگه و کوه به جنگل که مشاهده کرد . برای تحلیل سرعت ، جهت و دوام باد در محدوده مورد مطالعه به علت نبود ایستگاه سینوپتیک از آمار نزدیکترین ایستگاه یعنی هاشم آباد گرگان استفاده می شود.
بر اساس جدول ( چهار) درصد دیده بانی هوا آرام کمتر از یک نات ( يك نات برابر با 875/1 متر بر ثانیه ) بوده است . در این دوره آماری حداکثر سرعت باد سالانه 40 نات یا 75 کیلومتر در ساعت بوده که مربوط به ماه اردیبهشت می باشد و کمترین سرعت باد در آذر ماه با 3 نات می باشد . باد غالب با 16 درصد فراوانی و با سرعت 1/6 نات 3/11 کیلومتر می باشد . متوسط سرعت باد در ساعت در همه جهات 5/2 نات 5/4 کیلومتر در ساعت بوده است .
در این ایستگاه در مهر ماه باد کاملا شمالی (صفر درجه 360 ) در ماههای مهر و آبان شمال غربی و در بقیه ماههای سال باد غالب جهت 270 درجه باد غربی است.
جهت شدیدترین باد غالب نیز غربی می باشد .

تهویه:

با توجه به رطوبت زیاد منطقه باید ایجاد کوران در داخل ساختمان مورد توجه قرار گیرد . بهره گیری از کوران به عنوان تهویه طبیعی بدلیل عدم تحمیل هزینه برای ساختمان ها مطلوب است .

1 – ارتفاع ساختمان ها که یکی از عوامل تعیین کننده میزان فشار در نتیجه ایجاد تهویه طبيعی در ساختمان ها می باشد . ساختمان های دراز که از درختان و ساختمان های اطراف بلندتر هستند می توانند بهتر ایجاد تهویه طبیعی را انجام دهند.

2 – سمت ساختمان ها در رابطه با استقرار آن در استفاده از بادهای مطلوب به نحوی که بتوان حداکثر استفاده را برد حائز اهمیت است . سطح خارجی ساختمان ها هر شرایطی هیچ وقت نباید پشت به باد قرار گیرد .

3 – ایجاد پنجره های بزرگ موقع ای خوب است که بتوان فضای داخلی ساختمان را در برابر تابش آفتاب در تابستان محافظت نماید .

4 – قرارگیری مورب پنجره ها نسبت به جهت وزش بادهای غالب منطقه ( جهت غربی )موجب چرخش باد در فضاهای داخلی و ایجاد موثرترین کوران در ساختمان خواهد شد.

با توجه به جهت وزش بادهای غالب عمدتا غربی و وجود باد در بیشتر اوقات ماههای گرم با استفاده از کوران می توان فضای مناسب و خنکی را برای ساختمان ایجاد نمود.

با توجه به شرایط آب و هوای بندرترکمن ساختمانهایی که در این منطقه ایجاد می شوند برای استفاده مطلوب و بهینه از ساختمان ساخته شده می توانند از شرایط ذیل پیروی کنند:

با اینکه دمای هوا در این نوع آب و هوا که انعطاف پذیر بودن ساختمان را ممکن می سازد ولی مطلوب ترین فرم پلان در چنین اقلیمی مستطیل
است چون طول ساختمان حدودا در جهت تابش آفتاب ( شرقی – غربی ) قرار خواهد

تهیه شده توسط گروه تخصصی ارگان معماری