به گذارش ارگان معماری: سازه های آبی شوشتر در دوران ساسانیان، جهت بهره گیری از نیروی آب به عنوان محرک آسیاب های صنعتی ساخته شد. در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های عظیم هدایت آب و سیکا قابل مشاهده است.

الف- آسیاب شیبی: در این نوع آسیاب، آب توسط كانال هایی به درون یك مجموعه كه دارای شیب بسیار تند است سرازیر می شود. در قسمت انتهایی شیب، پره های آسیاب قرار دارند كه شدت جریان آب باعث چرخیدن آنها می گردد. در آسیاب شیبی بخاطر بهره گیری از تسمه، جهت تبدیل نیروی چرخشی افقی به عمودی، استهلاك بالاست و نسبت به آسیاب نوع تنوره ای مقرون به صرفه نیست. به همین دلیل از رونق افتاده است. (آسیابهای شیبی حول محور افقی می چرخیده اند)

ب- آسیاب تنوره ای: آسیابی است كه چرخاب آن با فشار نیروی آبی كه در تنوره یا چال انباشته می شود می چرخد. در این نوع آسیاب آب از كانال با ارتفاع زیاد وارد استوانه ای عمودی می شود و در انتهای حفره یك دریچه به قطر 30 الی 40 سانتیمتر قرار دارد كه بعد از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه های "جَوَن" برخورد كرده و باعث چرخیدن آسیاب حول محور عمودی می شود.

1- كانال سرآب: وظیفه این كانال انتقال آب از رودخانه یا كانال مادر به تنوره آسیاب است. در این كانال از مصالح مقاومی از جمله سنگ و ملات ساروج استفاده می شود. دربخشهایی از مجموعه آسیابها كه یك كانال سرآب، آب مورد نیاز چندین آسیاب را تأمین می كند، برای مواقع كم آبی توسط دریچه های تنظیم، فقط مسیر یك آسیاب باز نگهداشته می شود. در مواقع پرآبی نیز، از آب زیاد برای راه اندازی چندین آسیاب استفاده می شود. بهرحال در مجموعه آسیابها سعی شده از آبی كه در كانال سرآب قرار می گیرد حداكثر استفاده برده شود.

3- سنگهای آسیاب: سنگهای آسیاب شامل دو بخش اند: سنگ آسیاب زیرین و سنگ آسیاب روئین. سنگ زیرین همیشه ثابت است و سنگ روئین توسط نیرویی كه "پَر" از طریق محور گردان به آن انتقال می دهد می چرخد.

آسیاب های آبی شوشتر

در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ (باستان شناس نامدار فرانسوی) از این محوطه، به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده. پیشینه ساخت آسیاب ها و تونل های این محوطه به دوره هخامنشی باز می گردد. ساختمان آسیابهای موجود در محوطه قبل از سیل سال 1342 اكثراً مربوط به دوره صفوی بوده كه در اثر سیل ویران شده. پی ساختمان آسیابهای مزبور مربوط به دوره ساسانی می باشد كه در دوره قاجار مرمت و بازسازی شده است. این محوطه در جنوب پل بند گرگر و خیابان شریعتی در حد فاصل بین بند گرگر تا بند برج عیار قرار دارد. اختلاف ارتفاع سطح این محوطه با خیابان شریعتی در حدود 20 متر می باشد.

راه ورود به محوطه آسیاب های شوشتر از طریق ساباط شیبداری از كنار بقعه سید محمد ماهرو می باشد. سطح ساباط مذبور 3 متر از سطح خیابان پائین تر می باشد. راه ورودی شمالی به محوطه آسیابها توسط دو دسته پلكان تأمین می شود. 1- پلكان شرقی كه معروف به پلكان شاهی است. در سال 1332 برای بازدید شاه و افتتاح كارخانه برق مستوفی ساخته شد. پلكان دوم كه در حال حاضر ورودی اصلی به شمار می رود در گذشته محل ورود احشام به این محوطه بوده است. در كنار این پلكان ایوان بلندی قرار دارد كه ظاهراً در گذشته برای استراحت آسیابان ها ساخته شده. این ایوان در حال حاضر به عنوان دفاتر كارگاهی مورد استفاده قرار می گیرد. این پلكان در انتها به محوطه غربی آسیابها وارد می شود.

با تشکیل پایگاه سازه های آبی و گسترش فعالیت های پژوهشی پیرامون این سازه ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب های شوشتر که سال ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیابها تنها بخشی از مجموعه به هم پیوسته سازه های آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در 26 ژوئن 2009 (5 تیرماه 1388) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره 1315 به ثبت رسید.

مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر از بی نظیرترین نمونه هایی است كه جهت استفاده بهینه از آب در ادوار كهن مورد بهره برداری قرار گرفته است. این مجموعه محوطه ای به وسعت 5 هکتار را در بر می گیرد كه با عناصری چون کانالها تونل ها و آسیاب ها یك سازه هیدرولیكی بزرگ را تشکیل می دهد که با هدف بهره گیری از قدرت نیروی آب جهت استفاده های صنعتی احداث گشته است و علاوه بر آن از نظر طبیعی بواسطه ی برخورد شدید آب از فراز صخره ها بر سطح رودخانه با ایجاد آبشارهای مصنوعی مناظر بی نظیری خلق كرده است. اساس كار مجموعه به این صورت است كه سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود كرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می آورد. تونل های سه گانه آب را به مجموعه هدایت می كنند و به كانال های متعددی تقسیم می شوند كه پس از گرداندن چرخ آسیاب ها، آب بصورت آبشارهایی به محوطه ای حوضچه مانند سرازیر می شود. یكی از ویژگی های بسیار بارز مجموعه آسیابها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفاده های صنعتی، در ایام كم آبی نیز، آب مورد نیاز ساكنین را تأمین می نمود. مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت از شاهكارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهكار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است. در کل، تعداد 32 آسیاب در مجموعه آسیاب های آبی شوشتر موجود است كه برخی از آنها تخریب و تعدادی نیز مرمت شده اند. لازم به ذكر است، درحالی كه برخی از آسیاب ها همنام هستند اما در محل های متفاوتی قرار دارند. همچنین در برخی از ساختمان های آسیاب ها بیش از یك آسیاب قرار دارد. این آسیاب ها را به لحاظ قرار گیری در محوطه های این مجوعه به سه بخش، محوطه شرقی، محوطه شمالی و محوطه غربی می توان تقسیم بندی نمود.

محوطه شرقی: آسيابهای ضلع شرقی مجموعه، هركدام دارای دو تنوره آسياب مي باشد و همگي دارای معماری يكسان (درگاههای طاقی شكل و پوشش سقف گنبدی) هستند. آب مورد نیاز این آسیاب ها علاوه بر تونل دهانه شهر از تونل بلیتی نیز تأمین می شود.

3- آسیاب جواد زلفی

محوطه غربی: در این محوطه 19 آسیاب قرار داشته كه آب مورد نیاز این آسیابها از تونل سه كوره تأمین می شده است راه ورود به محوطه غربی از طریق پلی موسوم به دوپلون می باشد. آسیابهای این محوطه در دو نوع شیبی و تنوره ای ساخته شده اند. علاوه بر آسیابها، كارخانه یخ جولازاده (1334) و یك تلمبه خانه آب نیز موجود است. در زیر پلكان موجود در محوطه غربی (این پلكان راه ارتباطی بافت قدیم شهر با محوطه غربی بوده است) و بر بام آسیاب موسوم به لوعلی ساختمانی با پلان مربع و سقف گنبدی شكل به سبك آتشكده ها قرار دارد كه به نمازخانه منسوب می باشد. در انتهای محوطه غربی اتاقكهایی صخره ای موسوم به سیكا قرار دارد. كه راه ورود به این اتاقكها از طریق پلكانهایی كه در صخره تعبیه شده اند تأمین می شود.

19- آسیاب رمضان حج گداعلی

پل بند گرگر: بر روی نهر گرگر، در شمال محوطه آسیابها احداث شده و علاوه بر عملکرد به عنوان سد، یکی از دروازه های مهم شوشتر بوده که بخش شرقی شهر را به بخش غربی متصل می نموده است. این پل بند با شماره 2914 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. پیشینه ساخت این پل بند را به دوره صفوی نسبت می دهند. بر اساس نمونه برداری ها و آزمایشات انجام شده بر روی نمونه آجر این پل، قدمت آن حدود 470 سال تعیین گردیده است. البته این بند در اعصار پیشین همان صخره های طبیعی بوده. این سازه بصورت شرقی- غربی به طول 83 متر، عرض 12 متر و ارتفاع 6 متر می باشد . مصالح بکار رفته در این سازه سنگ های ماسه ای تراش خورده و ملات ساروج است.

در کتاب تذکره شوشتر آمده: "طهماسب سلطان ولد محمد سلطان مذكور سه سال حاكم بود و در ایام او بنای پل گرگر به اتمام رسید و قبل از آن مردم از روی بند میزان تردد می نمودند. و بانی پل ملا حسینی مردی درویش بی روزگار پریشان حال بود و چون این اراده كرد به هركه اظهار نمود او را تمسخر و ملامت می كردند تا آنكه به طوف افتاده كمر عزیمت بر میان بست و توفیق الهی امداد نموده و به اتمام رسانید و ذكر خیر او به روزگار باقی ماند.... و مبلغ ها از اخراجات فاضل ماند كه ملا حسین طواحین [آسیاب ها] و دكاكین ساخت و املاك خرید. و تاریخ بنای پل را بدین وجه گفته اند، این پل از جهد حسینی شد تمام، که به سال 1036 ه‍.ق اشاره می نماید." (تذكره شوشتر، نوشته سید عبدالله جزایری، فصل پانزدهم، ص 60)

تونل دهانه شهر: یكی از تونل هایی كه آب را از پشت پل بند گرگر به مجموعه آسیابها و آبشارها هدایت می كند تونل دهانه شهر می باشد. این تونل به علت اینكه دهانه آن رو به شهر می باشد به تونل دهانه شهر موسوم است. سطح آبگیر تونل دهانه شهر از تونل بلیتی پایین تر و از سه كوره بالاتر است و این كانال نسبت به تونل بلیتی كوتاه تر و دارای طول تقریبی 150 متر و عرض 1/5 تا 2 متر می باشد. آبگیر این تونل در قسمت شمال شرقی پل بند گرگر و خروجی این تونل در قسمت شمال شرقی پل بند قرار دارد و به ضلع شرقی محوطه می ریزد و آب تعدادی از آسیابهای ضلع شرقی همانند دهانه شهر و حاج مندل را تأمین می كند و سرریز آن از كانالهای خروجی حاج مندل و دهانه شهر سرازیر می شود. این تونل تقریباً در تمام سال بدلیل سطح نسبتاً پائین دهانه شهر بجز ماههایی كه سطح آب خیلی پائین باشد آب دارد.

تونل سه کوره: چون در گویش شوشتری به تونل های زیر زمینی كوره نیز گفته می شود و تونل مذكور از سه دهانه تشكیل شده است، اصطلاحاً سه كوره خوانده می شود. بدلیل قرار گرفتن ورودی این تونل در پائین سطح رودخانه، در تمام ماههای سال آب در آن جاری می باشد. آبگیر این تونل در قسمت شمال غربی پل بند گرگر قرار دارد و در مسیر خود به سمت ضلع غربی مجموعه دارای یك كانال انحرافی برای تأمین آب آسیابهای بخش شمالی مجموعه است. خروجی اصلی تونل سه كوره كه در ضلع غربی مجموعه قرار دارد "لوفا" نام دارد و دلیل این نامگذاری آن است كه در گویش شوشتری آب انبوهی را كه با شدت حركت كند و تولید موج نماید "لوف" می خوانند و "لوفا" جمع این كلمه است. تونل لوفا آب آسیاب های ضلع غربی مجموعه آسیابها و آبشارها را تأمین می كند.

پلكان های مجموعه: با توجه به اختلاف سطح مجموعه آسیابها و آبشارها از زمین های اطراف، ایجاد دسترسی بوسیله پلكان امكان پذیر بوده است. ورودی های مجموعه از سه ورودی اصلی شمالی، غربی و شرقی تشكیل شده است:

ورودی غربی (پلكان غربی): مشتمل بر 115 پله است كه راه دسترسی بافت كهن شوشتر و منازل اطراف با مجموعه آسیابها است. با استفاده از این پلكان اهالی منطقه آب شرب مورد نیاز خود را بوسیله ی مشك تأمین می كرده اند. مشخصه این پلكان، استفاده از عوارض طبیعی زمین می باشد. به طوری كه عرض پلكان با توجه به عوارض زمین از 1/5 تا 2/3 متر متغیر بوده است. همچنین در آن از قطعه سنگ هایی با ابعاد متغیر كه از جنس ماسه سنگ بوده استفاده شده و ملات بكار رفته در پلكان، گل و یا مخلوط گل و آهك می باشد. به دلیل ساخت این پلكان با زیر سازی نامناسب، به تدریج تخریب شده و بدین ترتیب در سال 1378 مرمت و بازسازی این پلكان آغاز و در نیمه اول سال 1381 به اتمام رسید. مصالح بكار رفته در مرمت آن عبارتند از سنگ تراش خورده و ملات ماسه و آهك و درصدی سیمان و همچنین بند كشی و زهكشی كه در زیر راه پله اجرا شده است.

- ورودی شمالی (ورودی اصلی): پلكان اصلی در ضلع شمالی با حالتی شیب دار واقع شده است كه در گذشته محل عبور احشام باربر بوده است. این پلكان از زیر ساباط ورودی (ضابطون) می گذرد. همچنین یك شاخه پلكان از قسمت شرقی منشعب می شود و به سمت كارخانه برق هدایت می شود كه در سال 1332 طی 48 ساعت جهت بازدید اختصاصی شاه پهلوی از كارخانه برق ساخته شده است و به پلكان شاه معروف است.

- راه ارتباطی ضلع شرقی: این مسیر در گذشته به صورت شیب بوده و بیشتر جهت رفت و آمد احشام باربر برای حمل و نقل بار به آسیابها مورد استفاده قرار می گرفته كه به مرور زمان بر اثر خاك ریزی های غیر مجاز بصورت شیب نامناسب در آمده است. در سال های اخیر شهرداری اقدام به ساخت پله های سیمانی كرده كه اكنون این پله ها نیز تخریب شده و فقط چند عدد از آنها باقی مانده است.

ساباط های مجموعه: ساباط، معبرها یا پوشش طاقدار با تزئینات و آجركاری هستند.


در مجموعه آسیابها شوشتر از دوران های گذشته دو ساباط موجود بوده:

ساباط ورودی (شمالی)، معروف به ساباط ضابطون با عرض 4 متر و طول 8 متر. این ساباط در ابتدای مسیر ورودی به مجموعه قرار دارد كه از جلوی امامزاده ماهرو شروع و در نیمه پله های ورودی شمالی به پایان می رسد. این ساباط ضابطون نام داشته و مأمور دولت در این مكان می ایستاد و از افراد و صاحبان احشامی كه خارج می شدند مالیات و عوارض دریافت می كرد. (ضابط به معنی نماینده است و این شخص نماینده حاكم محل بود)

- ساباطی كه در ضلع غربی مجموعه و بعد از دو پلون یعنی در محدوده آسیابها قرار داشته. گفته می شود این ساباط دارای یك ورودی بوده است. این ساباط به عنوان استراحت گاه مراجعان استفاده می شده و همزمان با تخریب آسیابها در سال های اخیر از بین رفته است.

پل دوپلون: راه ارتباطی به آسیابهای ضلع غربی مجموعه آسیابها و آبشارها است و دارای دو دهانه است كه به همین جهت به دوپلون موسوم است. دهانه های پل تشكیل شده از طاقهای ضربی با قوس هلالی شكل كه با سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. این پل دارای 9 متر طول، 3 مترعرض و 5 متر ارتفاع می باشد. از زیر این پل آب تونل سه كوره عبور می كند و پس از گذر از سیكا به رودخانه می ریزد.

سیکا: سیكا (محلی جهت استراحت و تفریح) در انتهایی ترین قسمت ضلع غربی محوطه قرار دارد كه دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله میسر است. این فضا دارای پوشش طاق مانند هلالی است که کاملاً در صخره تراشیده شده است، دارای یك حوض 8 ضلعی با كانالهایی كوچك است. آب حوض از یك جوی كه از دیواره سیكا خارج می شود تأمین و از طریق 2 كانال كوچك به خارج از سیكا درون گرگر هدایت می شود. این محوطه تا قبل از دوره قاجار جزیی از كانالهای آب رسانی به آسیابها بوده است كه بعدها در دوره قاجار در زمان حكومت محتشم (از حكام محلی شوشتر) سدی در این مكان زده شده و فضای مذکور در این محل بوجود آمد. در این مكان آب از یك قسمت داخل حوض 8 ضلعی و سپس از این 8 ضلعی وارد 2 كانال و از آنجا وارد رودخانه می شود.

چهار طاقی: بنایی با سقف گنبدی است كه گنبد آن روی چهار پایه بنا شده و چهار طرف آن دارای درگاههای قوسی شكل است. چهارطاقی مكانی برای حفظ و روشن نگهداشتن آتش در دین زرتشت است. در مجموعه آسیابها و آبشارها یك چهارطاقی تحت عنوان نمازخانه یا مسجد واقع شده كه پیشیه ساخت آن به دوران قاجاریه می رسد. این چهارطاقی محلی برای عبادت و نماز و استراحت آسیابانان بوده است. این چهار طاقی که از سه طرف باز است دارای طول 5 متر، عرض 4/5 متر و ارتفاع 4/5 متر می باشد. طاق های سازه مزبور از نوع جناغی است و تماماً از سنگ ساخته شده.