قلعه فلک الافلاک

به گذارش ارگان معماری:دره خرم آباد مرکز استان لرستان، شهری است که توسط کوه ها احاطه شده و دارای منابع طبیعی فراوان و آب و هوا استثنایی است که حتی در طول فصل گرما نیز این طراوت و خنکی حس می شود. این دره با وجود آب و هوای کوهستانی منحصر به فردش، همواره در طول تاریخ، علاقه بسیاری را برای سکونت به خود جلب کرده.

فراوانی منابع و همچنین شکوه و زیبایی دریاچه کیو، از گذشته تاکنون، امکان مبادلات از غرب و جنوب را فراهم آورده است. در گویش لری مخصوص خرم آباد، کیو یعنی کبود رنگ و آبی و دلیل این رنگ، آب زلال و عمیق دریاچه است. از شگفت انگیزترین و زیباترین جاذبه های این شهر، قلعه تاریخی فلک الافلاک است. از تاریخ ساخت یا بانی این قلعه، اطلاعات دقیقی موجود نیست، اما بنای اولیه آن را به شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی نسبت می دهند، هرچند برخی منابع نیز آن را به زمان شجاع الدین خورشید، سرسلسله اتابکان لر در قرن چهارم هجری نسبت می دهند.

فلک الافلاک به معانی "سپهر سپهران"، "بهشت بهشتها" یا "آسمان نهم"؛ در طول تاریخ به نامهای دیگری نیز معروف بوده که از جمله این نامها: دژ شاپورخواست، سابرخواست، دزبر، قلعه خرم آباد، دوازده برجی و کاخ اتابکان می باشند. نخستین نام قلعه، پس از پایان ساخت آن در دوران ساسانیان، شاپورخواست بوده که ریشه از اسم یکی از پادشاهان ساسانی، به نام شاپورخواست و همچنین احداث شهری با همین نام در محدوده خرم آباد کنونی بوده است. بعدها شهر شاپورخواست کاملاً ویران شد و از قرن ششم هجری شهر خرم آباد کنونی را به جای آن بنا نهادند. به دنبال احداث این دژ در خرم آباد، این شهر رشد و توسعه چشمگیری پیدا کرد. پس از مرمت و افزودن بخش هایی دیگر از جمله: یک برج بسیار بلند، حمام، محبس خانه، اصطبل و... به این بنا در دوره قاجاریه، نام فلک الافلاک را بر آن گذاشته اند. با استناد به مدارک تصویری، تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در اطراف بنای فعلی وجود داشته که اکنون آثار این برج در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده است. احتمالاً نام دوازده برجی نیز از آن نشأت گرفته که به دوازده برج فلکی اشاره داشته است، شاید نام فلک الافلاک نیز برخاسته از همین علت باشد.

این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد. همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه فلک الافلاک در گذشته محسوب می شود. به طور کلی قلعه فلک الافلاک، به لحاظ نظامی، در بسیاری از دوره های تاریخی یک سد دفاعی و پناهگاهی تمام عیار بوده که به واسطه طبیعت و جغرافیای اطرافش در مقابل حملات احتمالی دشمنان، سنگر و مانعی امن محسوب می شده. چون دور تا دور این بنا توسط پرتگاهی عمیق با انبوهی از گیاهان احاطه شده و امکان دسترسی به این قلعه را بسیار دشوار می کند. احتمالاً نام فلک الافلک که به معنای آسمان نهم می باشد نیز، از این ویژگی نشأت گرفته تا آن را دست نیافتنی تشبیه نماید.

قلعه زیبا و دیدنی فلک الافلاک با 5300 متر مربع مساحت بر فراز تپه ای در مرکز شهر خرم آباد، با چشم اندازی فوق العاده زیبا قرار گرفته است. حریم این تپه باستانی، از شرق و جنوب غربی به رودخانه خرم آباد و از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک الافلاک محدود می شود. نام قدیم آن که به دوران ساسانیان بر می گردد، دژ شاپور خواست بوده و دارای 8 برج مدور و دیوارهای بلند و مستحکم است. وسعت محوطه باستانی که محل واقعی تحولات تاریخی بناست، حدود 400×300 متر مربع و ارتفاع تپه با احتساب دیوارهای بنا از سطح خیابانهای مجاور حدود 40 متر است. فضای داخلی بنای فعلی به چهار تالار نسبتاً بزرگ حول دو حیاط و تعدادی تالار و اتاق تقسیم شده است. ابعاد حیاط اول 22/5×31 متر و ابعاد حیاط دوم 21×29 متر است. در ورودی بنا در سمت شمال و در بدنه برج شمال غربی تعبیه شده است. آب قلعه به وسیله یک حلقه چاه با عمق 40 متر تامین می شده که در حال حاضر نیز قابل بهره برداری است.

این اثر ارزشمند در سال 1349 از ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سابق واگذار و به شماره 883 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال 1354 با راه اندازی موزه مردم شناسی و مفرغ های لرستان بنا به موزه تبدیل شد. این بنا علاوه بر ویژگی های معماری پر صلابت، گنجینه ای منحصر به فرد نیز دارد. این گنجینه دارای بخش های باستان شناسی و مردم شناسی است و ابزارهای سنگی عهد حجر، سفالینه های پیش از تاریخ، مهرهای متنوع سنگی، اشیای بی نظیر و مقدس مفرغی، ظروف و اشیای مربوط به دوران اسلامی و نمونه هایی از سنگ مزارهای منقوش لرستان را در دل خود جای داده است. در فضای داخلی این قلعه، به غیر از مجموعه موزه، کتابخانه تخصصی، آزمایشگاه تحقیقاتی مرمت آثار تاریخ و چایخانه نیز دایر شده و در حال بهره برداری است.

احداث قلعه فلک الافلاک بر اساس سیستم ضد نم و رطوبت، یکی از شگفتی ها و ریزه کاری های معماری این بنا است که از علل حفظ و استقامت این بنا در طول تاریخ نیز می باشد. درا بتدا کارشناسان بر این باور بودند که کانال های ضدآب با ارتفاع بیش از یک متر که کاملاً زیر قلعه را پوشش می داده اند، مخفیگاهی امن برای ساکنان قلعه بوده، اما امروزه پی برده اند که معماران ساسانی با آگاهی و دانش کامل از تغییرات جوی و آب و هوای منطقه و در نتیجه جاری شدن آب های زیرزمینی، این قلعه را به سیستم ضد آب و رطوبت مجهز کرده بودند. در واقع این کانال های زیرزمینی، به عنوان عایق هایی برای جلوگیری از نم کشیدن پایه های قلعه بوده اند. قلعه فلک الافلاک با مصالح مختلفی همچون چوب و سنگ ساخته شده که همگی در مقابل رطوبت و آب آسیب پذیر هستند، بنابراین علت این که فلک الافلاک در بلندترین نقطه شهر خرم آباد ساخته شده است، می تواند همین امر باشد. زیرا این ویژگی باعث شده که بنا مستقیماً در معرض وزش باد قرار بگیرد تا در پایه هایش نفوذ کند و در نتیجه باعث خشک شدن ساختمان از نم و رطوبت گردد.

پیروی هندسه بنا از وضعیت توپوگرافی زمین، صخره و تپه ای که قلعه بر روی آن احداث شده است؛ با طول شرقی، غربی موجب گردیده که بنای قلعه به صورت کشکولی و پنج ضلعی نامنظم ساخته شود. این وضعیت همچنین بر روی برجهای هشت گانه تاثیر گذار بوده و به همین جهت بعضی از آنها حجیم و برخی دیگر دارای ابعاد کوچکتری هستند از طرف دیگر این موضوع موجب گردیده که بنای قلعه پلان و نقشه متقارن نداشته باشد. در قسمتهای فوقانی قلعه در زیر پوشش های طاقی و گنبد، در بدنه بنا دریچه هایی تعبیه شده که بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که عملکرد توازن بنا یا نقش توزیع فشار را ایفا نموده اند.

در بخش های جنوبی قلعه که صخره حدود 10 متر پایین تر از بخش های شمالی قلعه بوده است برای ایستایی دیوارها و بنا از روش کلاف بندی چوبی استفاده شده. در این روش تیرهای چوبی به صورت افقی در بدنه دیوارها و برجها به کار رفته است، به طوری که تعداد این تیرها در برج شماره 4 بالغ بر 50 تیر چوبی می باشد.

همچنین در معماری بنای قلعه از دو نوع پوشش گنبدی استفاده شده:

1- گنبدهای چهار بخش رگ چین: یکی از شکلهای عمومی به کار رفته در هندسه قلعه فلک الافلاک، استفاده از گنبدهای چهار بخشی است که بنا بر وضعیت و پلان بنا در بعضی قسمتها از حالت دایره خارج شده و به طرز زیبایی به شکل بیضی تبدیل گردیده. این گنبدها در بعضی نقاط بر دیوارهای آجری بنا نهاده شده اند و در قسمتهایی که نیاز به فضای وسیع تری وجود داشته است بر جرزهای آجری استوار گردیده اند. تالار شمال شرقی قلعه و شاه نشین شمالی و جنوبی و بخش های شمال غربی قلعه و همچنین تالار جنوب شرقی (حیاط دوم) قلعه به این شیوه ساخته شده اند.

2- طاق های آهنگ: این نوع طاق به روش ضربی اجرا شده و در قسمت های غربی و شمال و شمال شرقی و جنوبی به کار رفته. جهت طاق های آهنگ، شمالی، جنوبی و شرقی غربی است. نکته جالب توجه در تلفیق پوشش های قلعه این است که سنگینی پوش ها به طرف داخل تقسیم شده و در زوایای بنا به گنبدهای چهار بخشی ختم شده است و بدین وسیله سنگینی فشار پوشش های گنبدی و طاقی بر دیوارهای خارجی خنثی شده است. نوع دیگر از گنبدهای چهار بخشی در تالار حد فاصل حیاط اول و دوم استفاده شده است که به سبب در امتداد هم واقع شدن چندین گنبد چهار بخشی و استفاده از جرزها پیش آمده (حمال) این بخش به شکل طاق نزدیک شده است.

از دیگر ویژگی های قلعه فلک الافلاک عدم استفاده از تزیینات گچبری و کاشیکاری است. هر چند که در دامنه قلعه قطعاتی از کاشی هفت رنگ و تک رنگ به دست آمده، اما معلوم نیست که آیا مربوط به خود قلعه بوده یا محصول بررسی های باستان شناسی سطح استان لرستان بوده است که مدتی در قلعه نگهداری شده و سپس در دامنه قلعه دور ریخته شده. در کل تمام تزیینات قلعه به آجر کاری ساده برجسته در بدنه برج منسوب به دوران سلجوقی و آجر کاری ساده ای در ازاره دیوارهای صحن حیاط اول و دوم و همچنین آجر کاری به کار رفته در تالار حد فاصل صحن اول و دوم قلعه محدود می شود که عبارتند از: آجر کاری به شکل لوزی و خفته راسته و در تالار مذکور آجر کاری به صورت برجسته کار شده. از تزیینات قدیمی قلعه یک طرح آهکبری در دیواره قدیمی واقع در غرب صحن اول متعلق به یک حمام قدیمی باقی مانده. این طرح عبارتند از یک طرح اسلیمی، هندسی در وسط دو نوار ساده که نوع ملاط آن خاکستری تیره است که به نظر می رسد، ساروج بوده باشد.