گرداگرد این بنا را خندقی به عرض 6 متر و عمق 4 متر فرا گرفته که این خندق نخستین لایه دفاعی قلعه محسوب می شود. قلعه دارای دو حصار و باروی دفاعی متحد المرکز و تو در تو است، که حصار بیرونی با ارتقاع 6 متر شامل سه برج مدور و یک برج مکعب شکل و حصار داخلی با ارتقاع 9 متر شامل شش برج مدور است. این قلعه از خارج شامل دیواری به ارتفاع 2 متر نیز می باشد که گرداگرد قلعه ساخته شده که قبلاً دارای ارتفاع بیشتری بوده. به گفته صاحبنظران، این بنا در دوره صفویه در 3 طبقه مرمت و بازسازی شده است.

فضاهای داخلی این قلعه که قدمت آن به دوره ساسانی باز می گردد، در دو طبقه و بعضا سه طبقه شامل بخش های مسکونی، خدماتی و ... با نظم و چیدمان خاصی بنا شده است. پیچیدگی در فضاهای داخلی، به همراه برج و باروها و تزئینات هندسی ساده و با وقار بر روی آنها و حجم زیبای بیرونی بنا در دل دشت از زیبایی های منحصر به فرد آن به شمار می رود که همین ویژگی ها، قلعه سریزد را در زمره یکی از زیباترین قلعه های کشور قرار داده است.

اجزای قلعه: فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبارها، خانه ها و اتاق های مسکونی قلعه نشینان بوده است. درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب بوده است که شب هنگام به کمک طناب و قرقره بلند می شده و در پشت دروازه قرار می گرفته است. با برداشتن پل متحرک از روی خندق، ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می شد. با گذشتن از پل روی خندق و عبور از در اصلی قلعه، به محوطه هشتی دروازه وارد می شویم. در محوطه هشتی به سه درب دیگر بر خورد می کنیم که دو تا از آن ها به طرفین چپ و راست باز شده و به محوطه میان حصار خارجی و دیوار داخلی قلعه که محل نگهداری احشام و چارپایان و انبار های علوفه بوده، راه می یابد. درب سوم، مقابل دروازه اصلی قرار گرفته و به محل مسکونی قلعه راه دارد. کوچه اصلی قلعه در امتداد درب اصلی و در جهت شمال به جنوب قرار گرفته و تا انتهای ضلع جنوبی قلعه امتداد دارد. در سمت راست و چپ هر طرف، شش کوچه فرعی دیگر در نظر گرفته شده که طول هر کدام حدود 50 متر می باشد. در طرفین کوچه های فرعی، خانه مسکونی افراد قلعه در 3 طبقه احداث شده است. در دو طبقه کوچه اصلی دو ردیف پلکان ساخته شده که ارتباط مسکونی ساکنان را با یکدیگر برقرار می سازد.

علاوه بر آن در کوچه های فرعی نیز پلکانهایی برای ایجاد ارتباط بین طبقات در نظر گرفته شده است. خانه های قلعه هر کدام بیش از 2 اتاق ندارد و اکثر زیر بنای آنها بیش از 30 متر مربع نیست. اتاق ها تو در تو بوده و در جوانب آنها طاقچه ها، رف ها و در انتهای آنها محل هایی برای قرار دادن خمره های بزرگ جهت ذخیره کردن مواد غذایی ساخته شده است. همچنین در کف اتاق های قلعه سوراخهایی جهت اختفای خمره ها ایجاد کرده اند.

چگونگی حفاظت از قلعه: نحوه استفاده از فضاهای قلعه بدین ترتیب می باشد که برج های قلعه در سه طبقه بنا شده و ارتباط طبقات به وسیله پلکان های مارپیچ تامین می گردد. در هر سه طبقه روزنه هایی برای دیده بانی و تیراندازی در نظر گرفته شده است. پشت بام برج ها، دیواری به ارتفاع 1/5 متر را دارد که به عنوان جان پناه از آن استفاده می گردد. در زیر دیوار جان پناه، سوراخ هایی با شیب تند به طرف بیرون ایجاد کرده اند که از آنجا برای ریختن خاکستر، شن داغ، آب جوش و قیر مذاب بر سر مهاجمان استفاده می کردند. اگر دشمن اقدام به آتش زدن درب ها می کرد، از این قسمت آب می ریختند و آتش خاموش می شد. درهای دوم و سوم ورودی، با پوششی از فلز ساخته شده بود، بدین وسیله علاوه بر استحکام بخشی، بیشتر از سوزاندن آن جلوگیری می شد. بر بالای درب اصلی قلعه تیر چوبی قرار دارد که بر روی آنها چهار قرقره به چشم می خورد. از این تیر چوبی و قرقره ها برای بالا و پایی آوردن درب ورودی خندق و یا درب قلعه استفاده می کردند. این تنها نمونه ای از باز و بسته کردن درب به صورت عمودی می باشد که تاکنون آثار آن باقی مانده است. از جمله آثار موجود قابل ذکر در این قلعه آب انبار است که در سمت چپ ورودی و پشت هشتی ساخته شده است که مسقف بوده و ابعاد آن در حدود 5 در 6 متر است و اکنون اثری از آن باقی نمانده است.

این آب انبار به دو طریق آب گیری می شده است: یکی به وسیله مجرایی که از خندق به آن متصل بوده و در مواقع لزوم مجرا گشوده شده و آب انبار پر می شد و دیگری در هنگام خطر و تهاجم دشمن که احتمال آلودگی آب خندق وجود داشت، بنابراین آب انبار را با آب خندق آبگیری نمی کردند، بلکه با جمع آوری آب پشت بامها و فضای داخلی قلعه نیاز خود را بر طرف می ساختند. با این عمل افراد قلعه می توانستند کلیه نیاز های خود را برطرف ساخته و ارتباط خود را با خارج قطع نمایند. قلعه سریزد هرچند گستردگی و وسعت و تشکیلات ارگ بم را ندارد، اما نظم حاکم در پلان قلعه آن را در نوع خود بی نظیر ساخته است.

برای دیدن ادامه تصاویر به گالری رجوع کنید

 ارگان معماری دنیای اطلاعات معماری