تپه چاتال هیوک ، ترکیه

تپه چاتال هیوک ، ترکیه

اَرگان معماری می نویسد: نش پژوهان در حالیکه در جستجوی سرچشمه های زندگی شهری هستند یکبار دیگر در چاتال هیوک واقع در آناتولی مرکزی به کار می پردازند.

نه هزار سال قبل بازدید کنندگانی که از سراسر یک دشت با تلاقی گسترده به چاتال هیوک نزدیک می شدند صدها منزل خشتی را می دیدند که در سراشیبی یک تپه مصنوعی بزرگ روی هم قرار گرفته بودند. سکنه چندین هزار نفری این محوطه بز و گوسفند می چراندند به شکار گله های گاو وحشی اسب و گوزن می رفتند دانه های نخود و عدس و غلات دیگر را پرورش می دادند یا به جمع آوری غذاهای گیاهی وحشی مانند ریشه گیاهان از باتلاقها می پرداختند. بعضی از آنها نیز مواد خام با ارزشی را مثل اپسیدین از کوههای آتشفشانی به بخش شمال شرق منطقه حمل می کردند.

از نظر اندازه و پیچیدگی چاتال هیوک با هیچ محوطه دیگری در دنیا قابل مقایسه نیست.

والتر فیرسویس باستان شناسی آمریکایی در نوشته های خود چاتال هیوک را جامعه ای در آستانه تمدن می نامد.

جیمزملارت نخستین کسی بود که چاتال هیوک را در معرض توجه جهانی قرار داد. کاوشهای او که از 1961 تا 1965 میلادی ادامه داشت باعث آشکار شدن بیش از 150 خانه و اتاق شد که بسیاری از آنها با نقاشی های دیواری برجسته کاریهای گچی و مجسمه تزئین شده بودند. بعضی از اتاقهایی که ملارت از آنها با عنوان معید یاد می کند شامل نقاشیهای دیواری بودند.

این نقاشیها مردانی را نشان می دادند که در حال کشیدن زبان و دم گاوهای وحشی و گوزنهای نر بودند و در مقابل دیدگان زنان و مردانی که نظاره گر آنها بودند از پشت حیوانات می پریدند. صحنه های دیگر چنانکه به نظر می رسد یا لاشخورهایی را نشان می داده که ظاهرا مشغول خوردن بدنهای بدون سر بودند یا نوع مراسم خاک سپاری آینی را بیان می کنند که شامل نمایش بدنهای به دار آویخته است. سرهای گچی گاوهای نر گوسفندان و بزها با شاخهای واقعی و در اندازه های طبیعی روی دیوارهای معبد در ردیفهای دو یا سه گانه کنار هم نصب شده بودند. این شاخه ها روی پایه هایی قرار داشتند.

در یک اتاق نیمکت گچی عجیبی بود با 6 جفت شاخ گاو وحشی که در امتداد نیمکت قرار داشتند. اندازه نیمکت مزبور دقیقا برای دراز کشیدن یک انسان مناسب بود.

علاوه بر این نقش برجسته های گچی نقاشی شده شامل گوزنها گاوهای نر پلنگها و انسانهای مونث نیز دیوارها را تزئین کرده بودند. در یک اتاق ملارت نخستین چشم انداز یا دور نمای شناخته شده دنیا را پیدا کرد یعنی منظره ای از یک کوه آتشفشان دو قله ای که بر روی مجموعه ای از خانه های مسکونی راست گوشه در حال فوران بود. ساخته هایی که بوسیله ملارت گزارش شدند به همین اندازه چشمگیر و جذاب بودند و شامل اشیا زیر می شدند: نخستین سفال شناخته شده دنیا آینه های ابسیدینی صیقلی چفت و بستهای استخوانی، زنبیلهایی که در طول زمان حفظ شده بودند، منسوجات و ابزارهای چوبی کنده کاری شده، ابزار ابسیدینی خوش ساخته خنجرهای چخماقی خوش تراش با دسته های استخوانی که به صورت حیوانات مختلف تراش داده شده بودند.

چاتال هیوک که در زبان ترکی به معنی تپه چنگالی شکل است و شامل دو تپه می باشد که در دو طرف یک کانال قدیمی قرار گرفته اند کانال مزبور مربوط به رودخانه چارشامبا (چهارشنبه) است که در دشت حاصلخیر قونیه در ترکیه مرکزی واقع شده است.

تپه بزرگتر یا چاتال هیوک شرقی به دوران نوسنگی قدیم مربوط می شود و قدمت طبقات استقراری آن بین 9000 تا 7500 سال است. حتی لایه های استقراری قدیمی تری هم در زیر آن قرار دارند که هنوز تاریخگذاری و کشف نشده اند. چاتال هیوک غربی اصلا از طبقات نوسنگی جدید و عصر مس و سنگ تشکیل شده و قدمت آن بین 7500 تا 5000 سال می باشد.با تحریریه معماری اَرگان همراه باشید

ملارت کمتر از 4٪ چاتال هیوک شرقی را کاوش کرد اما همین مقدار هم برای مشخص کردن حجم سکونت گاه و پیچیدگی معماری و مهارت هنری آن دوره کافی بود. برای انجام چنین کاری او چاتال هیوک را محوطه مهمی برای مطالعه منشا زندگی کشاورزی یکجانشینی و ایجاد نخستین شهرها معرفی کرد. برخی از دانشمندان چاتال هیوک را اولین شهر دنیا دانسته اند و تاریخ هنر نویسان، نقاشیهای دیواری آن را در تاریخ هنر دنیا موردی منحصربه فرد می دانند.

کولین رنفریو از دانشگاه کمبیج معتقد است آناتولی مرکزی با محوطه برجسته و ممتازی مانند چاتال هیوک سرچشمه زندگی یکجانشینی کشاورزی اروپا و شاید خواستگاه زبانها و مردم هند و اروپایی بوده است.

از 1965 تا 1993 این محوطه به حال خود رها شده بود تا اینکه این هودر از دانشگاه کمبیج که یک نظریه پرداز پیشرو در امور باستان شناسی می باشد طرح پژوهشی چاتال هیوک را آغاز کرد. هودر با همکاری موسسه مطالعات باستان شناسی مک دونالد در کمبریج و موسسه انگلیسی باستان در انکار هم اکنون 5 سال از برنامه 35 ساله حفاری و مطالعه محوطه را به انجام رسانده است. این برنامه با عملکردی بین المللی و چند رشته ای سه هدف اصلی دارد:

مشاهدات بررسیهای باستان شناختی محوطه -

حفاظت وجوه معماری نقایشهای دیواری دست ساخته ها و بقایای انسانی -

- مدیریت محوطه که شامل برنامه های توجیهی و تفسیری برای بازدیدکنندگان است. به منظور حمایت از این کار در شمال چاتال هیوک شرقی یک مرکز کاوش با آزمایشگاهای تحقیق و حفاظت انبارهای امن مراکز اقامتی برای اعضای طرح و یک مرکز توجیهی در دست احداث است.

یکی از جنبه های جدید طرح ایجاد ارتباط متقابل بین کاوشگران و متخصصین فعال در آزمایشگاهها می باشد. در اینجا آزمایشگاه در محل واقع شده و گروههای کاوش از طریق یک شبکه روزانه با هم در ارتباطند و به کمک یک رایانه مرکزی کاوش و مراحل نمونه پردازی طرح را با هم تطبیق می دهند و در واقع نوعی تعادل میان این دو برقرار می کنند.

ما سه سال مشغول بررسی مطالعات و تحقیقات ملارت و هدایت پژوهشهای غیر میدانی در چاتال هیوک شرقی بودیم و پس از آن در 1995 ساختمان شماره I در قسمت شمالی تپه کاوش شد. این بنا در 1997 تمیز و خاکبرداری شده و یک دوره تاریخی معادل 8 دوره استقراری را آشکار ساخت. ابعاد بنا (6×7/8) متر بود با یک اتاق (6×6) متر و یک اتاقک کوچکتر که خود به دو اتاق زیرزمینی تقسیم شده بود. زمین و کف اندود شده بود و سکوها نیز در اتاق بزرگتر قرار داشتند.

روی بقایای دیوارهای غربی و شمالی اتاق بزرگتر بخشهایی از نقاشی دیوار با ده لایه نقاشی دیده می شد. تصاویر جسته گریخته و ناقص به صورت نقشهای هندسی و طرحهای گل و بوته بودند. قطعاتی از شاخ گوزن که به دیوار گچکاری شده غربی متصل بوده اند آثاری از گچ دیوار را نیز برداشتند نشان می دادند که این دیوار دارای برجسته کاری گچی بوده است. سایر ساختمان شماره I بقایای از پله های نردبانی در دیوار جنوبی بود که در دوران سکونت در محل ساخته شده بود و بعدها رها گشته و خراب شده بود.

دو اجاق روی هم گذاشته شده نیز در اتاق کوچک انتهای غربی ساختمان پیدا شد. این اجاقها و بقایای غذایی مانند دانه های غلات و حبوبات که از کف بنا بدست آمدند نشان می دادند که اتاق برای آماده سازی غذا مورد استفاده قرار می گرفته است.

تدفین های یر سکوهای ساختمان شماره I شامل 67 نفر بودند که همان زمان استفاده ساختمان دفن شده بودند. تیا مولسون و پیترآندورز از موزه تاریخ طبیعی لندن سرپرستی تیم مطالعه بقایای انسانی را برعهده داشتند. این بقایای انسانی شامل اجساد مرد و زن از هر سن و سال از نوزاد تا بزرگسال می شد و مسن ترین فرد مدفون مردی با بیش از 60 سال عمر بود. ساختمان مذکور در همان زمانی که اجساد دفن شده بودند مسکونی بوده و این گودالها برای تدفین های بعدی دوباره باز شده بودند.

کاوشهای منطقه بزرگ مجاور ساختمان I در 1997 توسط گروهی به سرپرستی روث ترینگهام از دانشگاه کالیفرنیا شروع شده و باعث اشکار شدن ساختمان موسوم به ساختمان 3 شد. ساختمانی با دیوارهای ضخیم گچکاری شده و نقاشیهای قرمز و سیاه به همراه بقایای جمجمه های گاو. در قدم اول یک محوطه که در محدوده کار ملارت بود به منظور رسیدن به خاک بکر بین 18 تا 21 پا پایین تر از سطح تپه کاوش شد.

در اینجا امید ما این بود که به لایه های استقراری اولیه برسیم. دستیابی به این لایه ها به ما اجازه می داد تا هنر نقاشی و کنده کاری کچی را ریشه یابی کنیم. کاوشهایی که از 1994 به بعد انجام شد ساختمان شماره 2 را آشکار کرد که متعلق به 9000 سال پیش است. دیوارهای این ساختمان دارای چند دوره برجسته کاری گچی و کنده کاری گچی است که بسیار خوب باقی مانده اند. اینها مدارکی از هنر نقاشی هستند که ما بعدها آن را کشف خواهیم کرد.

فعالیتهای جدیدی که در چاتال هیوک شرقی در حال انجام است باعث شده بعضی از نظریات و نتایجی که ملارت انها را مطرح کرده است مورد تجدیدنظر قرار بگیرند. برای نمونه هم اکنون مشخص شده اتاقهایی که در سرسر تپه پراکنده اند و ملارت آنها را معبد می نامید ساختمانهای نقاشی شده با برجسته کاریها و کنده کاریهای گچی – نشانه هایی از یک محوطه عبادی متمرکز در یک مرحله نمی باشد.

تکنیکهای پیشرفته امروزی که در آن زمان در اختیار ملارت نبودند نیز بر دانش و وسعت اطلاعات ما از این محل باستانی می افزایند. یکی از این تکنیکها میکرومورفولوژی یا مطالعه خاک و رسوبات موجود در بخشهای نازک در زیر میکروسکوپ می باشد.

این کار که به وسیله وندی ماتئوس انجام شده اطلاعاتی درباره مصالح ساختمانها مانند آجرهای گلی جزئیات ساختمانی و لایه نگاری گچهای نقاشی شده تعیین محتویات اجاقها و آتشدانها و مشخص نمودن محل کار و فعالیت در اتاقها و قضاهای بازبین ساختمانهای ارائه می دهد. با تجزیه و تحلیل مواد له شده در اندودهای کف کارکرد اتاقها و فعالیتهایی که در آنها انجام می شده تعیین می گردد بطوریکه مثال با مطالعه کف لگد شده یک منطقه باز که بین ساختمانهای کاوش شده قرار داشت و توسط ملارت به عنوان حیاط معرفی شده بود او به این نتیجه رسید که در اینجا بقایای کود حیوانی و حصیر وجود دارد مقایسه این مواد با نخاله ها و اثار آغل های بز و گوسفند مروزی او را به این نتیجه رساند که محوطه مذکور کارکردی مشابه آغل داشته است.

چنین تجزیه و تحلیلهایی داده های بیشتری را به منظور ارزیابی نظریات ملارت درباره اتاقهای نقاشی شده با برجسته کاری و کنده کاریهای گچی به عنوان معبد فراهم می کند.

به علت قدمت و نازکی نقاشیهای دیواری و نگهداری و تعمیر انها بسیار مهم است. ساختمانهای چاتال هیوک از دیواره های آجری با پرداختهای گچی ساخته شده اند. روی این گچها را با نقاشی یا برجسته کاری گچی تزئین می کردند. دیوارها کفها و قسمتهای برجسته اتاقهای داخلی مانند نیمکتها و سکوها نیز با لایه های گوناگون (با ضخامتی کمتر از 1 میلیمتر) اندوده شده بودن که خود شامل یک پوشش زیرین و یک پوشش نهایی ضخیمتر است. سطوحی با بیش از 40 لایه اندود گچی بسیار رایج هستند و یک نمونه گچی آن در سال 1995 جمع آوری شده است که حداقل 68 جفت اندود زیری و رویی را شامل می شود.

کار مطالعه و بررسی تحت سرپرستی فرانک ماترو رئیس آزمایشگاه مشاهدات باستان شناسی دانشگاه پنسیلوانیا در حال انجام است. دیوارها و لایه های گچی نقاشی شده در محل تثبیت خواهند شد و بخشهایی از دیوار نیز به ازمایشگاه بررسی منتقل می شود تا لایه های گچی نقاشی شده جدا شوند.

یکی از قسمتهای مهم طرح، نقشه برداری منطقه ای به منظور تعیین موقعیت محلهای باستانی آپی پالئولتیک (10000-1500 پ.م) و نوسنگی (7000-10000پ.م) واقع در دشت قونیه می باشد که بوسیله داگلاس بیرد از دانشگاه فیورپول هدایت می شود. نقشه برداری باعث مشخص شدن چند محل باستانی اولیه شد که بوسیله رسوبات روخانه کارمابا مدفون شده بودند. هم اکنون در پنیاربای یک پرتگاه صخره ای در 20 مایلی جنوب شرقی چاتال هیوک- در محلهای باستانی روباز و محلهای باستانی با سقف صخره ای که همزمان و شاید قدیمی تر از چاتال هیوک هستند حفاری و کاوش بوسیله تروراکت کینز از دانشگاه ادینبورگ و کتگیز توپال از موزه کارمان واقع در شهر کارامان 60 مایلی جنوب چاتال هیوک در حال انجام است.

دشت قونیه در واقع سمتی از زمینی را می پوشاند که در گذشته دریاچه آب شرین بزرگی بوده است. جایی که بعدها چاتال هیوک در آن برپا شد. حدود 18000 سال قبل دریاچه ای با عمق صدپا بود. بعد از عصر یخبندان دریاچه خشک شده و دریاچه های کوچک و زمینهای باتلاقی باقی ماندند. در دوران نوسنگی قدیم نیز هنگامیکه مردم در چاتال هیوک زندگی می کردند احتمالا محل باستانی با دریاچه های کوچک و باتلاقها احاطه شده بود.

با در کنار هم گذاشتن نتایج حاصل از کاوشهای دو محل باستانی چاتال هیوک و پینارباشی و نقشه برداریهای منطقه ای و بازسازیهای محیطی احتمالا بهتر می تواند به منشا زندگی کشاورزی و شهرنشینی در اناتولی پی برد.

چاتال هیوک در 30 مایلی جنوب شرقی شهر قونیه واقع شده و نزدیک ترین شهر با آن 10 مایل فاصله دارد. جاده های منتهی به محل باستانی که سنگ فرش شده هستند به ندرت دارای علائم راهنمایی می باشند و مورد استفاده تراکتورها ووسایل کشاورزی هستند. توریستها اکثرا ترجیح می دهند به دیدار معابد برجسته تر، تئاتر ها و بناهای تاریخی محلهای کلاسیک ترکیه بروند.

یکی دیگر از بخشهای هم طرح پژوهشی چاتال هیوک برنامه ریزی جهت جذب توریست برای محل باستانی است. مرکز تفسیری خانه کاوش که توسط موزه علوم مینه سوتا و با همکاری آیدا جائز آژانس طرحهای گرافیکی در انکارا ایجاد شده صفحات نمایش بزرگی را که توضیحاتی درباره تاریخچه محلهای باستانی و پژوهشهای جاری در بردارند در محل جای خواهد دارد.

درباره دیوارها ضخمی بر این است که نقاشیهای دیواری با توجه به یکی از عبادتگهای کاوش شده توسط ملارت کاوش شوند و اثاری از کاوشها نیز به نمایش گذاشته شود. یک مدل با مقیاس 1/4 از یک اتاق با تزئیات استادانه سر گاوها نر و نیمکتها نیز ساخته خواهد شد. در حال حاضر در طول 1994 تا 1996 کارهای نمایی تاریخچه ای از کاوش و یافته های طرح پژوهشی چاتال هیوک را برای بازدید کننده ارائه کرده اند.

صفحات برگ نمایش نقشه ها و نقاشی های دیواری همگی به توضیح نقشه برداری ها و تحقیقات ژئوفیزیکی قبل از کاوشهای 1995 می پردازد. نقشه بردایهای باستان شناسی منطقه نیز به منظور روش ساختن موقعیت دیگر محلهای باستانی دوره نوسنگی واقع در دشت قونیه می باشد.

یکی از اهداف اصلی این طرح رسیدن به یک مخاطب جهانی از طریق شبکه جهانی می باشد. یک محل باستانی در دانشگاه کمبریج اطلاعاتی را درباره طرح خلاصه های به روز سالیانه و گزارشهای تخصصی تر مقدماتی درباره مناطق کاوش شده نقشه برداری منطقه ای میکرومورفولوژی سفالگری یقایای گیاهی و حیوانی و دیگر عناوین ارائه می دهد. انیمیشن های کامپیوتری از درون برخی ساختمانهای چاتال هیوک دیده می شود.

موزه علوم مینوسوتا در حال توسعه بخشیدن به یک محل باستانی شبکه ای برای معلمان راهنمایی و دبیرستان و دانش اموزان انها است. این شبکه مقالات اموزشی مربوط به اولین کاوشهای چاتال هیوک را ارائه می کند و دسترسی به کشفیات جدید را برای دانش اموزان و معلمان و دیگر باستان شناسان درگیر طرح در اروپا و ا مریکا میسر می سازد.

ما نیز همچون باستان شناسان و توسعه دهندگان کارهای تبلیغی طرح پژوهشی چاتال هیوک را بسیار جالب یافتیم و هدف و مید ما این است که علوم جامع و روشهای تفسیری را که در چاتال هیوک موثر بودند به اطلاع عموم برسانیم و این واقع بخش مهم با ارزشی از یک طرح باستان شناسی بزرگ در قرن بیستم خواهد بود. از حالا به مدت 30 سال در کنار بررسیهای در حال انجام می توان در موزه ای نشست و از طریق شیوه زندگی مصور شده عصر نوسنگی نقاشیهایی را که مبین اصل و منشا هنر نقاشی چاتال هیوک هستند را نگریست و مهم تر از آن این است که ما با تفسیر علمی موجه درباره هنر و زمینه فرهنگی که این هنر در آن وجود داشته آشنا خواهیم شد و سرانجام اطلاعات ثبت شده اند در اختیار خواهیم داشت که دانه های ما از زندگی شهرنشینی اولیه به پیش خواهد برد

تحریریه معماری اَرگان

تهیه: بهروز آقایی

کپی برداری با ذکر منبع (لینک) مجاز است