کاخ چهل ستون

کاخ چهل ستون

به گزارش ارگان معماری: چهل ستون از بناهای تاریخی استان اصفهان می باشد. باغ چهل ستون بالغ بر 67000 متر مربع مساحت دارد. کار احداث این باغ و عمارت وسط آن در دوره شاه عباس اول آغاز شد. باغ چهل ستون تنها قسمت کوچکی از باغ وسیع جهان نما است که پیشینه آن به قبل از دوران صفوی می رسد.

در سلطنت شاه عباس دوم، ساختمان تکمیل شد و در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شد و تالار آینه، تالار 18 ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها در این دوره به بنا افزوده شد. كاخ چهلستون از نخستین بناهایی است كه در آن تزئین وسیع، آینه‌كاری، نقاشیهای بزرگ دیواری و ستونهای چوبی، با سر ستونهای مقرنس به كار رفته. تمام دیوارها با آینه های قدی و شیشه ها و نقاشیهای رنگی و زیبا تزئین شده و همه درها و پنجره ها از نوع منبت و خاتم می باشند. مهارت و استادی ایرانیان در طرح این كاخ به خوبی مشهود می باشد، به طوری كه فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است كه نمی توان تشخیص داد كجا یكی پایان می یابد و دیگری آغاز می گردد.

ایوان اصلی و چشمگیر كوشك با ستونهای متعدد كه از ویژگیهای بنا محسوب می گردند، موجب تسمیه بنا به كاخ چهلستون گردید. در ایران تعدد و كثرت را بیشتر با عدد چهل بیان می كنند و به طور تصادفی چون تعداد ستونهای تالار، بیست عدد و انعكاس عمارت و ستونها هم در استخر مقابل آن به خوبی مشهود است، این كاخ با انعكاس آن در آب مفهوم «چهل ستون» پیدا می كند. هریك از ستون های بیست گانه تالار از یك تنه درخت چنار تشكیل شده و بر روی آنها لایه نازكی از تخته رنگ شده وجود دارد كه در گذشته با آینه و شیشه های رنگی پوشیده شده بود. استخر مقابل عمارت به طول 110 متر و عرض 16 متر هم اكنون نیز طراوت و زیبایی خاصی به این كاخ می دهد. درگذشته جهش آب در حوض وسط تالار از دهان شیرهایی كه در چهار گوشه حوض قرار داشتند و فواره های سنگی كه نقطه به نقطه در جوی كوچك اطراف عمارت قرار داشتند، صفای مخصوصی به این عمارت می داده است. تناسبات استخر مقابل كاخ برای دیدن تصویر كاخ در آب و تیرگی كف استخر به منظور هر چه عمیق‌ تر نشان دادن آن طراحی گشته اند.

چهار قطعه پایه ستون هایی كه به صورت مجسمه های شیر و انسان در چهار گوشه استخر قرار دارند و دو تخته سنگ حجاری شده به شكل چهار شیر كه در دو باغچه طرفین خیابان ورودی این عمارت قرار دارد و از تزئینات درون باغ محسوب می گردند، در اصل متعلق به این كاخ نیست و تنها آثار برجای مانده از قصرهای زمان صفویه به نام "سر پوشیده" و " آینه خانه" هستند كه امروز دیگر وجود ندارند. از ایوان چهلستون سه در به تالار پذیرایی كه تمام عرض كوشك را اشغال كرده، راه دارد. دیوارهای بالا را سه تابلو رنگ روغنی بزرگ زینت داده و به تماشاگران كمك می كند تا زندگی پر غوغا و با نشاط قرن هفدهم را در نظر مجسم سازند. یكی از این تابلوها شاه عباس را هنگام پذیرایی از خان ازبك نشان می دهد. شاه و خان هر دو در یك شاه نشین نشسته اند. نقاشی های پایین دیوار این تالار پذیرایی، همانند عالی قاپو مناظری از تفریحات ییلاقی و روستایی را نشان می دهد.

همانند بنای چهلستون، باغ آن نیز دستخوش تغییراتی بوده است كه از مهمترین آنها می توان به احداث خیابان سپه بر سمت شمالی باغ، و تغییر ورودی باغ از ضلع شرقی به ضلع شمالی و ایجاد جلوخان نیم دایره شكل امروزی از دوره پهلوی اشاره نمود. در جبهه جنوبی باغ نیز دخالت هایی در عرصه باغ به چشم می‌خورد كه شكل كلی باغ را تحت تأثیر خود قرار داده. در همین زمینه می توان به دیوارهای از بین رفته اطراف باغ نیز اشاره كرد كه نقش آن در تغییر فضای داخل باغ به میزان زیادی احساس می گردد.

اگر از سر در ورودی اصلی به سمت داخل باغ حركت كنیم، منظره كاخ و تصویر درون آب سوی حركت را مورد تاكید قرار می دهد. محور اصلی نیز جهت حركت را به كمك ردیف درختان دو سوی استخر كشیده میانی، به خوبی مشخص می‌ نماید، بدین ترتیب كه فضایی ممتد و جهت دار به سمت كوشك اصلی ایجاد می كند و همچنین استخر آب بر مطلوبیت فضایی این محور می افزاید. از سوی دیگر ایوان چهلستون رابطه بصری بین بیرون و اندرون كوشك را برقرار می سازد و حد فاصل آنها است. باغ چهلستون تقریباً مسطح و دارای شیب بسیار كمی است كه به هدایت آب در جوی ها و كرت كمك می نماید. این باغ به كمك یك محور اصلی طولی در جهت شرقی-غربی، كه استخر آب كشیده را در میان دارد و یك محور عرضی بدون جوی آب، به چهار قسمت اصلی تقسیم گشته است. این محور عرضی با گذر از ایوان ستوندار در سوی دیگر نیز تداوم یافته است.

ایوان به عنوان فضایی میانی، پیوند میان فضای باز و فضای بسته را مورد تأكید قرار می دهد. محور طولی دیگر كه از سمت شمالی كوشك می گذرد دارای جویی در میان است كه آب جوی شاهی بدان وارد می شده است. آبراهه ای از بلوك های سنگ ‌قواره در پیرامون كوشك میانی قرار دارد و داخل حوض های كوچكی می گردد. جزئیات این آبراهه ها، یادآور نمونه های موجود در پاسارگاد است و سنتی مداوم از زمان هخامنشیان را به نمایش می گذارد. كوشك اصلی كاخ چهلستون یك ‌سوم بالایی باغ جای گرفته. سایر كرت ‌بندی ها و تقسیم بندی های باغ از تناسبات قائمه پیروی كرده و باغ متقارن است. باغ چهلستون به عنوان فضای درباری و محلی برای پذیرایی رسمی از میهمانان خارجی شكل گرفته است. از آنجایی‌ كه نقاشی های با ارزش بر دیوار تالار اصلی از زمان صفویه بر جای مانده اند، امروزه تالار اصلی خود به عنوان موزه مورد بهره برداری قرار گرفته است.

معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی و ایرانی و فرنگی است . ایوان اصلی (بزرگ) این عمارت به طول 38 متر و عرض 17 متر و ارتفاع 14 متر رو به شرق ساخته شده است. ستونهای ایوان هشت ضلعی از جنس چوب چنار و کاج می باشند . چهار ستون وسط بر روی چهار شیر سنگی قرار دارد، طراحی آنها به گونه ای است که دو شیر با یک سر نشان داده می شود. از دهان چهار شیر جلو، آب به درون حوض می ریزد.

تالار مرکزی کاخ اختصاص به مهمانان خارجی و شخصیتهای کشورهای دیگر داشته است. نقاشیهای موجود در تالار مرکزی هر کدام واقعه‌ای تاریخی را به نمایش می گذارند که دو تا از این تابلوها (جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانی در چالدران و جنگ نادر شاه افشار با هندوها ) در زمان قاجاریه نصب شده است. دو تخته سنگ حجاری شده شکل چهار شیر که در دو باغچه دو طرف معبر ورودی کاخ قرار دارد از بقایای عمارت سر پوشیده صفوی و آینه خانه به کاخ چهلستون منتقل شده است. آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سر در «مسجد قطبیه» سردرهای «زاویه در کوشک» و آثاری از مسجد درب جویباره یا پیربکران و «مسجدآقاسی» را برای محافظت به این کاخ انتقال و بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی نصب کرده اند.

بر اساس شعر نورالدین محمد نجیب کاشانی در کتیبه گچی ایوان، این کاخ در سال 1118 هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلطان حسین دستخوش حریق شده که قسمت های سوخته بازسازی و ترمیم شده اند. با حضور سلسله افشاری و متعاقب آن در اوایل حکومت قاجار دو نقاشی دیواری دیگر به سالن مرکزی الحاق گردید. همزمان با صدارت مسعود میرزا - فرزند ناصرالدین شاه قاجار و مقارن با قرن 12 هجری به دستور شخص او، آسیب هایی به بنا وارد شد که بعدها توسط کارشناسان و اساتید ایتالیایی و ایرانی مرمت گردید. کاخ چهل ستون در تاریخ 1310/10/15 خورشیدی به شماره 108 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قسمت‌های جالب و دیدنی:

۱. سقف باشکوه نقاشی تالار ۱۸ ستون و سقف آئینه کاری تالار آئینه و مدخل آئینه کاری تالار جلوس شاه عباس دوم.

۲. ستونهای عظیم تالارهای ۱۸ ستون و تالار آینه که هر یک از آنها تنه یک درخت چنار است.

۳.شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره‌های مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است.

۴.تزیینات عالی طلا کاری سالن پادشاهی و اتاقهای طرفین تالار آئینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را به شرح زیر نشان می‌دهد:

دیوارنگاره‌ای در چهلستون

شاه عباس یکم در پذیرایی از «ولی محمدخان» فرمانروای ترکستان

شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران

شاه تهماسب یکم در پذیرایی از «همایون» پادشاه هندوستان

شاه اسماعیل یکم در جنگ با «شیبک خان ازبک»

شاه عباس دوم در پذیرایی از «ندر محمد خان» امیر ترکستان

۵. یک تابلوی بزرگ از جنگ کرنال که در سلطنت نادرشاه افشار افزوده شده‌است.

۶. تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون که در سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده‌است.

۷. آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درب کوشک» آثاری از «مسجد درب جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده‌است.