به گذارش ارگان معماری:آستانه حضرت عبدالعظیم، انتهای بلوار آرامگاه در شهر ری استان تهران قرارگرفته است. قدیمی ترین کتیبه موجود در بنا بر سردر شمالی گنبدخانه حضرت عبدالعظیم می باشد که در آن نام مجد الملک براوستانی، از بزرگان دوره سلجوقیان آمده.

قدیمی ترین کتیبه تاریخ دار بنا بر صندوق مزار و به تاریخ 725 است. یکی از درهای منبت کاری مجموعه، که اکنون در جای اصلی خود نیست، کتیبه ای مورخ به 848 دارد. در منبت دیگری کتیبه ای منظوم دارد که ماده تاریخ آن در این بیت آمده است: "گر نه باب الجنت است این در چرا --- گشت تاریخش در جنت سرا". در این عبارت، اگر حرف نون در کلمه "جنت" یک بار به حساب آید، عدد 918 به دست می آید و اگر به سبب تشدید دوبار محسوب شود، حاصل 968 می شود؛ و مصطفوی تاریخ 918 را صحیح دانسته است. این در اکنون در خزانه آستانه نگهداری می شود. کتیبه سردر جنوب غربی صحن امام زاده حمزه به تاریخ 945 است. چندین در خاتم در مجموعه آستانه مورخ به 1229، 1260، 1268، 1271،1272و 1273 است. کتیبه ضریح حضرت عبدالعظیم حاوی این ماده تاریخ است: "پس از اتمام او مشرق رقم زد بهر تاریخش***کز ابراهیم ثانی بین دویم کعبه سمی بنیان" که از مصراع دوم، تاریخ 1289 بدست می آید. یکی از آثار نفیس خزانه آستانه، قرآنی است که تاریخ 940 دارد.

شجره نامه حضرت عبدالعظیم بر صندوق نفیس روی مرقد بدین صورت آمده است: "عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن الحسن بن علی بن ابیطالب". او در سال 250 به فرمان امام علی النقی(ع) برای ترویج دین اسلام و پیشوایی شیعیان از عراق به ری مهاجرت کرد و پس از وفات در سال 254 یا 255، در باغی بیرون باروی ری به خاک سپرده شد. بعدها شخصی به نام "عبدالجبار رازی" این باغ را وقف حضرت کرد؛ و شاید به همین مناسبت، این مدفن را "مسجد الشجره" یا "مشهد الشجره" نامیده باشند.

در هیچ یک از آثار جغرافیایی، اشاره ای به این آرامگاه نشده و تنها حمدالله مستوفی در نزهه القلوب، به وجود مدفن امام زاده حسن و یکی از نوادگان امام موسی کاظم(ع) در شهر ری اشاره کرده که قابل انطباق بر آستانه عبدالعظیم حسنی و امام زاده حمزه است.

حضرت عبدالعظیم بنا بر روایات محضر سه امام معصوم، امام جواد و امام هادی و امام حسن عسکری علیهم السلام را درک کرده است. او از جمله محدثاتی است که بی واسطه از امامان معصوم نقل حدیث کرده و چند کتاب به وی منسوب است که معروفترین آنها خطب امیرالمومنین و یوم و لیله است. در جوار حضرت عبدالعظیم دو امام زاده دیگر به نام های "حمزه" و "طاهر" مدفون اند. معروف است که حضرت عبدالعظیم امام زاده حمزه و مرقد او را به مردم معرفی کرده است.

براساس مدارک باستان شناسی، اندکی پس از درگذشت حضرت عبدالعظیم حسنی، بنایی ساده بر مدفن وی برپا شد و بعدها، بازسازی هایی در آن صورت گرفت. این بنا در قرن سوم هجری قمری به فرمان محمد بن زید داعی علوی احداث و در زمان عضدالدوله دیلمی، در قرن چهارم هجری قمری، تعمیر شده است. در دوره سلجوقیان، ساختمان اصلی بقعه و گنبد را مجدالملک ابوالفضل محمد بن سعد براوستانی احداث کرده است.

بنای بقاع امام حسن مجتبی(ع) و امام زین العابدین(ع) و امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) و عباس عموی پیامبر(ص) در قبرستان بقیع همچنین امام موسی کاظم(ع) و امام محمد تقی(ع) را از آثار مجدالملک می دانند.

صندوق حضرت عبدالعظیم در ربع اول قرن هشتم هجری قمری و به دستور خواجه نجم الدین محمد، از وزرای آن زمان، تهیه شده و سازنده آن یحیی بن محمد اصفهانی بوده است.

شاهرخ تیموری در بازسازی و احیای آرامگاه حضرت عبدالعظیم کوشش فراوانی کرده است. در مسجد بالاسر حضرت عبدالعظیم، معروف به "مسجد هلاکو"، یک در منبت مورخ 848 اهدایی شاهرخ به آستانه وجود داشته است. شاه طهماسب اول صفوی در بازسازی آستانه و سامان بخشی به رقبات و موقوفات آن و نیز افزودن ابنیه ای به آن نقشی موثر داشته است. در دوره قاجاریان، فتحعلی شاه ضریحی از نقره بر مرقد حضرت عبدالعظیم نصب کرده که در زمان ناصرالدین شاه قاجار، ابراهیم خان امین السلطان آن را تعمیر کرده است. شخص اخیر بانی ایوان این آستانه نیز هست.

بانی پوشش طلای گنبد و احداث دو گلدسته بلند جلو آن و آینه کاری گنبدخانه حضرت عبدالعظیم، ناصرالدین شاه قاجار بوده است. آینه کاری و نقاشی ایوان جنوبی این بقعه از آثار میرزا آقاخان نوری، صدراعظم، ملقب به "اعتمادالدوله" است.

صفویان نیز که مدعی سیادت از طریق حمزه بن موسی الکاظم، مدفون در جوار حضرت عبدالعظیم بودند، در توسعه مجموعه و شکوه هرچه بیشتر آن بسیار کوشیدند؛ به طوری که بنا به صورت مجموعه ای صحنها، ایوانها، رواق ها و مسجدها درآمد و بسیاری از تزیینات و در و پنجره ها درهمین دوران صفویان اضافه شدند. در زمان فتنه افغانان و در دوره افشاریان و زندیان، از رونق این مجموعه اندکی کاسته شد. تا اینکه با پایتخت شدن تهران در دوره قاجاریان بار دیگر به این آستانه توجه شد.

صحن بزرگ حضرت عبدالعظیم از احداثات دوره ناصرالدین شاه قاجار است و آثار مختصری هم از زمان محمدشاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار در آن وجود دارد. در سوی شمال این صحن، مسجد جامع، از آثار دوره قاجاریان قرار دارد که نمای آن در دوره اخیر تغییراتی کرده است. بر فراز ایوان این قسمت، نقاره خانه با دو ساعت در طرفین آن قرار داشته که اکنون فقط یک ساعت در میانه دیده می شود. در شرق صحن، قسمتی به نام "باغچه علی جان" قرار دارد که در ابتدا باغچه ای مشجر و زیبا بوده که زوار در آن استراحت می کرده اند و اکنون یکی از گورستان های آستانه است. سقاخانه میانه این قسمت از بنا، در گذشته در جنوب صحن حضرت عبدالعظیم و در مقابل ایوان آیینه قرار داشته است.

در غرب صحن، قسمتی به نام "مدرسه امینیه" یا "باغ طوطی" قرار دارد که در گذشته مدرسه ای بزرگ با حجره های بسیار بوده و اکنون یکی از گورستان های آستانه است که از موقوفات میرزا ابراهیم خان ظل السلطان بوده و امروزه از بین رفته است.

مدرسه عتیق یا برهانیه از متعلقات آستانه و از بناهای طغرل بیک سلجوقی، آخرین پادشاه این سلسله است که در زمان آغامحمدخان قاجار مرمت شد. این مدرسه باردیگر در قرن چهاردهم هجری قمری به همت حجت الاسلام حاج شیخ علی اکبر برهان تهرانی و به دستور آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی نوسازی و مرمت شده است. این بنا در دوره رضاخان تعطیل شد و رو به ویرانی نهاد.