مدائن (تيسفون):

به گزارش اَرگان معماری: بزرگترين شهر و باشكوه‌ترين پايتخت ايران ساساني، شهر تيسفون بود، كه اكنون ويرانه‌هاي طاق و رواق و در و ديوار شكسته‌اش، در كنار رود دجله، چون آئينه سراپا عبرتي نمودار و گوياي دوران سرافرازي و فر و شكوه دربار ايران كهن، و پديدار آثار صناديد عجم ميباشد، و با آنكه جزئي بيش از آن برپا نمانده، از لحاظ بزرگي و شكوه و هنر معماري، هنوز مورد شگفتي و تحسين جهانيان ميباشد.

اين شهر نخست يك اردوگاه سپاه و در برابر سلوكيه از لحاظ سياسي و برابري با روميها بوجود آمده بود (حدود سال 22 ق. م) و كم كم پايتخت زمستاني شاهان اشكاني گرديد و سپس اين شهر و سلوكيه و چند شهر ديگر بهم پيوسته، شهر بزرگي را تشكيل دادند. قسمتي از كاخ خليفه عباسي بغداد با مصالح ويرانه‌هاي شهر مدائن ساخته شده، و در حقيقت جانشين مدائن گرديد.

مصالح اين شهر از بابل آورده شده و قسمتي از ساكنان اين شهر نيز از بابليها بودند و از سلوكي سوريه اهميت آن بيشتر بود. علت اينكه اين شهر را در برابر بابل تقويت نمودند تا جانشين بابل گردد،‌ازين لحاظ بود كه سل.كيها ميدانستند بابل با‌‌‌آن غرور و پيشينه دو هزار ساله خود ودرك عظمتهاي پادشاهان نيرومند بابل و آشور و هخامنشي، به تمدن يوناني اهميتي نميدهند.با اَرگان معماری همراه باشید

طاق بزرگ باشكوهترين قسمت كاخ بوده 48 متر بلندي 91 متر درازا و 36 متر پهنا داشته و در دو سوي آن چهار تالار بزرگ، هر يك با 23 متر درازا و 6 متر پهنا، بيكديگر مربوط و متصل وبده است. ساختمان از آجر و نماي بيروني آن با مس روكش شده به برگهاي نازك زر و سيم، مزين بوده در زير طاق بزرگ رواقي باسم آپادانا يا تالار بار بوده كه 35 متر بلندي و 43 متر درازا و 35 متر پهنا داشته و جايگاه شاهنشاه و تختگاه بوده است.

اين كاوشها در دو تپه شرق و شمال ايوان مدائن بنام ام‌السعاتير والمعاريذ بعمل آمده، و موزائيكهاي پيدا شده با نقوش برگ خرما و گل و درخت زندگاني كه طاوس روي آن نشسته و اشكال حيوانات از قبيل خرس و گراز و پيكرهاي كوچكي از هنرمندان و نوازندگان بدست آمده است.

مراسم بار مردم و پذيرائي از نمايندگان بيگانه در همين تالار برگذار مي‌گرديده، كف و بدن كاخ با فرشهاي ابريشمي عالي مفروش و هر قسمت كه مفروش نبوده با موزائيكهائي كه در بالا گفته شد، از نوع پر نقش و نگار آن و تزئينات زرين و سيمين مزين گرديده بود.

وي با جامه زردخت زرنگار، روي سرير پادشاهي بر مسند و بالش زربفتي تكيه داده و تاج بزرگ كياني از زر ناب كه بانواع و اقسام جواهرات مرصع شده، در بالاي سرش توسط زنجير زرين نازكي آويزان بود.

شاهنشاه شلواري زربفت پوشيده بود كه آن را دست گلابتون‌دوزي كرده بودند و بهائي گزاف داشت: بطوريكه جامه او تا حدي كه شكوه پادشاهي و ميل خودنمائي اقتضا ميكرد، داراي بها و جلال بود»

يك كاخ ديگر نيز دو كيلومتري شمال تيسفون بنام (كاخ سفيد) بوده است كه از سده چهارم هجري به بعد بطور كلي ويران و محو مي‌شود، ولي يعقوبي مورخ سده سوم هجري آن را ديده و از آن نام مي‌برد.

صاحب مجمل‌التواريخ و القصص راجع به خراب كردن مدائن توسط منصور چنين مي‌نويسد:

منصور را از آن خوش نيامد و گفت همواره نصرت گبركان كني و دين پدرانت فراموش نگردد. خالد گفتا اگر ايشان را بد خواستم، شما را بدتر و خاموش گشت.

منصور بفرمود تا آن كوشك را باز شكافته و خشت پخته به كشتي همه آوردند و چون حساب كردند، مئونت آن از بر شكافتن و ببغداد رسيدن هر خشتي،‌بدرمي سيم برميآيد، و به بغداد از نو بكمتر ازين مي‌شايست پختن.

اصطخري در مسالك و ممالك توصيف مدائن را در خود چنين نوشته: «مدائن شهري كوچك است. قديم سخت عظيم بوده است. از بغداد تا آنجا يك مرحله. و آرامگاه پادشاهان بود سمت ايوان كسري آنجاست و به سنگ و گچ بنا كرده‌اند. اكاسره را هيچ بنا عظيمتر از آن نبوده است . . . . مدائن از شرقي دجله است و گويند كي در مدائن بر دجله پلي بوده است و ما آنرا اثر نديديم.»(23)

طاق كسري تنها قسمتي از اين مجموعه ابنيه‌ايست كه بعضي از اجزا آن در سطح زمين باقي‌مانده و همه بناي بارگاه شاهنشاهي بوده است. عليرغم رواياتي كه آن را به خسرو اول انوشيروان نسبت ميدهند، محتمل است كه بناي مزبور بدستور شاپور اول فرزند و جانشين اردشير ساخته شده باشد.