ملات واندود

اندود

ارگان معماری می نویسد: اندود از موادی تشکیل شده است که ابتدا خمیری شکل بوده و با دست یا استفاده از ماله بر روی سفتکاری بنا کشیده می شود.

اندود به دو صورت کاربرد دارد:

 

در حد فاصل بین سفتکاری و روکار یا روسازی بنا (آمود) قرار می گیرد.

خود نقش رو کار بنا را دارد.(عملکردش مثل آمود است). مثلا کاهگل، گاه به عنوان پوشش نهایی روی نما می آید یا روی آن قشر دیگری به عنوان روکار قرار میگیرد

بطور کلی اندود بیرونی ترین کاری است که روی سطوح مختلف ساختمان انجام می شود و در افزایش عمر ساختمان تاثیر بسزایی دارد . اندودکاری یکی از روشهای متداول نماسازی است که برای اجرای آن ، متناسب با شرایط آب و هوایی و جنس سطح زیرکار،از ملاتهای مختلف استفاده می شود.

عوامل موثر در انتخاب اندود : 1-سطح زیرکار 2-شرایط اقلیمی

 

پیش از شروع اندود کاری ،باید کلیه مصالح و موادی که از چسبیدن ملات به زیر کار جلوگیری می کنند ؛ بطور کامل زدوده شود ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی و مکانیکی سطوح زیرکار تعیین کننده جنس اندود و ضخامت آن است و عدم توجه به آنها سبب بروز نقایص در سطح کار می شود.

سطح زیر کار

- ویژگیهای فیزیکی :

 

 

 

 

4-سختی: در انتخاب ملات برای اندودکاری ، باید دقت کرد که سختی آن بیش از سختی زیرکار نباشد. چون در اینصورت نیاز به زیرسازی ویژه است.

|(معمولا سختی ملاتها پس از گرفتن و سخت شدن به ترتیب زیر تغییر می کند .

ملاتهای گلی <ملاتهای گچی<ملاتهای اهکی<ملاتهای سیمانی)

سطح زیرکار

1- ویژگیهای شیمیایی:

 

نمکهای محلول در سطح زیرکار ،بیشتر به دلیل وجود آب ورطوبت ملات است که روی سطح نما پدیدار می شود. بنابراین پیش از اندودکاری باید نمکهای روی سطح زیرکاربوسیله برس زدن ، شستن با آب و محلولهای شیمیایی زدوده شوند.

2- شرایط اقلیمی:

یکی از مهم ترین ویژگیهای اندودهای نما ، عملکرد آنها در برابر آب و بخار آب است . اندود با توجه به منطقه اقلیمی باید به گونه ای انتخاب شود که مانع از ورود بیش از اندازه آب، باران و ایجاد خرابی گردد.

اگر احتمال وجود میعان و به خصوص یخ زدگی در زیر لایه اندود وجود داشته

باشد خسارات قابل ملاحظه ای به ساختمان وارد می شود ودر این مورد حتما باید تمهیدات خاص به عمل اید.بنابراین هر چند که حرارت و رطوبت متناسب ویکنواخت دو عامل تعیین کننده آسایش در محیط زندگی اند ولی باید تاثیر آن را بر پوسته ودیگر اجزا دیوار بررسی کرد.

انواع اندودها

 

اندودها انواع گوناگون دارند و عمدتا عبارت اند از:

ریگ آهک ساروج( در انواع گوناگون)

گچ به تنهایی یا با ترکیب کتیرا یا لاجورد کاهگل( در انواع گوناگون)

گرد فلز گچ و خاک

روغن چوب گل و ریگ(سیم گل)

قیر

اندود قیر

استفاده از قیر به عنوان اندود و عایق از گذشته های دور در ایران معمول بود:

 

دوران ایلامی

آرامگاههای زیرزمینی چغازنبیل در بیرون شهر دورانتاش

بناهای شوش

در دوران اسلامی نیز قدیمی ترین بنایی که در آن از قیر و گونی به عنوان عایق بندی استفاده شده است قلعه استخر بار(بین راه تخت جمشید و سد درود زن) فارس است مربوط به دوران عضدالدوله دیلمی.

همین طور در بند امیر فارس نیز در همین دوره از قیر به عنوان عایق استفاده کرده اند.

اندود با گرد فلز

 

استفاده از فلزاتی چون نقره، طلا، لاجورد و شنگرف برای اندود معمول بوده است. ضمنا در رنگ کاری ساختمانها نیز استفاده از فلز بصورت پوره آن رایج بود.

در اماکن متبرکه که طلاکاری به عنوان آمود زیاد مقبول بود، زیربخشی را که قرار بود طلاکاری شود اول با شنگرف اندود می کردند تا کاملا طلا را به خود جذب کند.

 

استفاده از روغن به عنوان اندود

برای درزبندی بخشی از اجزای بنا که در معرض آب قرار داشت، گاه به جای استفاده از ملات از نوعی روغن به عنوان اندود استفاده می کردند این روغن مخلوطی بود از سینکا و روغن بزرک که آن را با قلم مو روی ناودانها و لوله ها می کشیدند تا آب بندی شود و از ورود آب به داخل ساختمان جلوگیری گردد.

برای چوبهایی هم که در بنا به کار می رفت معمولا از رنگ استفاده نمی کردند، رنگ خود چوب مطلوب بود. برای دوام و جلای بیشتر و حفاظت آن از موریانه از نوعی روغن استفاده می کردند. این روغن از گیاه روغنی مَنداب به دست می آمد. آن را داغ کرده در آن "زُدو"که نوعی صمغ از درخت زردآلو است؛ می ریختند. بعد روغن را محکم با پارچه روی چوب می کشیدند. این روغن رنگ زیبا و اصلی چوب را عوض نمی کرد.

آژند = ملات

 

آژند در تعریف عامه همان ملات است. ملات ماده ای است خمیری شکل که میان قطعات مصالح بنایی را پر می کند و نقش پیوند دهنده نیز دارد.

آژند متشکل از چند ماده ساختمانی است.

ماده ی خمیری و چسبنده ای است.

جهت اتصال رجها به یکدیگر استفاده می شود.

برای به وجود آوردن جسم واحدی از اسکلت و استخوان بندی ساختمان به کار می رود.

وجود ملات باعث می شود که ساختمان به صورت یکپارچه در آید.

ملات مرغوب اولا قامت بنا را استوار ساخته و در ثانی در اثر یکپارچگی قطعات سبب انتقال نیروها به قسمتهای زیرین اسکلت ساختمان می شود.

 

نکته مهم در کاربرد ملات آن است که باید با مصالح هم خوانی داشته باشد. مثلا در بنایی با خشت خام ملات باید فقط گل و یا مشابه آن باشد.

تجربه عمومی چنین است که اگر ملات سست تر از مصالح باشد پس از مدتی از بین میرود و قطعات از هم جدا می شود، و اگر ملات سخت تر از مصالح باشد مصالح از بین می رود و ملات باقی می ماند که هر دو بسیار نامطلوب است.

ملات از دو قسمت اصلی تشکیل می شود:

 

چسب(ماده ی چسبنده) که دارای حجم کمی است.

جسم پر کننده که تقریبا در حدود 80 درصد حجم ملات را تشکیل می دهد.

برای مثال در یک ملات گچ و خاک می توان گچ را به عنوان جسم چسبنده و خاک را به عنوان جسم پر کننده معرفی کرد.

خواص ملات ها

 

ملات ها باید دارای خواص زیر باشند:

ملات ها باید خاصیت چسبندگی داشته باشند.

خاصیت چسبندگی در ملات باید حداکثر یکی دو ساعت پس از مصرف در ملات ظاهر شده و ساعت به حداکثر خود برسد. 10 الی 12پس از

ملات باید بتواند خاصیت چسبندگی و سایر خواص خود را برای مدت ها حفظ کند.

ملات باید در مقابل عوامل جوی مقاوم باشد و خاصیت های خود را از دست ندهد.

ملات باید باندازه ی کافی پلاستیک (شکل پذیر) باشد تا کارگران ساختمانی بتوانند آن را به خوبی روی دیوار و یا هر محلی دیگر پهن کرده و هر طور که بخواهد به آن شکل بدهد.

ملات باید نفوذپذیر باشد تا بتواند در قطعات مجاور نفوذ کرده و موجب چسبیدن آن ها به خود شود.

ملات باید بتواند در مقابل نیروهای فشاری و کششی ساختمان باندازه ی کافی مقاوم باشد.

حداقل مقاومت فشاری و کششی ملات باید مساوی ضعیف ترین عضو ساختمان باشد زیرا حداکثر مقاومت یک سازه مساوی با توان باربری ضعیف ترین عضو آن سازه است.

ملات باید ارزان و فراوان باشد.

دسته بندی ملات ها با توجه به همگنی و سازگاریشان با مصالح

 

ملات گل: برای ترکیب با مصالح خشتی و چینه ای

ملات های آهکی: برای بناهایی که با سنگ و آجر در مجاورت آب ساخته می شوند مثل ماسه آهک، گل آهک و انواع ساروج

ملات قیر چارو: برای مصالح سنگی، آجری و کاشی در بناهایی که با آب سر و کار ندارند

ملات های گچی: عمدتا در طاق زنی برای مصالحی چون آجر و سنگ

پیه دارو: برای بستن درزهایی که با آب سر و کار دارند.

انواع ملات ها از لحاظ نوع گیرش

 

ملات هایی که ترکیبات فعل و انفعالات آنها در هوای خشک انجام شده و مقاوم می شوند. به نام "هوایی" معروف هستند.

ملات هایی که در مجاورت رطوبت و یا در زیر آب خودگیری خود را انجام می دهند و سخت می گردند به نام ملات های "آبی" معروف هستند.

ملات ها از لحاظ نوع گیرش

 

چنانچه ملات های دسته اول در مجاورت رطوبت قرار گیرد ابتدا در آنها دگرگونی به وجود آمده و چنانچه اندود باشد طبله کرده و اگر در بین رجها به کار رفته باشد، اسکلت دچار نقص فنی شده و بالاخره ماهیت خود را از دست داده و در نتیجه سبب تخریب بنا می شود. مانند ملات های خاکی، گچ و خاک، گچ.

ملات های دسته دوم، بنا به نوع مواد چسبنده خود، اگر در هوای خشک واقع شوند، وجود گرما باعث پوک شدن ملات می شود. پوکی در ملات سبب جدا شدن رجها از یکدیگر و به مرور زمان سبب جابجایی در قطعات به کار رفته اسکلت بنا می شود. مانند ملات های آهکی.با ارگان معماری همراه باشید

مقاومت ملات

 

به طور کلی مقاومت ملات به وضع اقلیم، مکان و محیط و نوع ساختمان بستگی کامل دارد.

مثلا ملاتی که برای ساختمان یک حمام به کار می رود، با ملاتی که برای ساختن یک بادگیر مصرف می شود کاملا متفاوت است. در مواردی برای ریشه سازی و استخوان بندی بنا در قسمتهایی که در زمین و با خاک مرطوب در تماس است از نوع ملات آهکی و در قسمتهایی در انتهای بنا و در اقلیم خشک واقع می شود، از نوعی گچ استفاده می شود. در این حالت وضع محیط و اقلیم برای دو قسمت مذکور ساختمان باید مهیا باشد.

خاک رس یا گل برای استفاده در آژند و اندود

 

در ملات یا اندود، خاک بصورت معمولی در مخلوط با آب قابلیتی برای کار نداشت.

باید گل را کاملا ورز می دادند که بعدا ترک نخورد.

گل رس خیلی خالص ترک بر می داشت.

بهترین نوع گل برای استفاده می بایست کمی ماسه داشته باشد.

همین طور وقتی چسبندگی گل خیلی زیاد بود نیز به آن کمی ماسه اضافه می کردند.

ورز دادن در طی چند مرحله انجام می گرفت:

کپه کردن خاک

آخوره کردن

خش کردن

ورز دادن خاک رس

خش کردن هم با کمک دست انجام می گرفت هم با وسیله ای شانه مانند به نام رَته. این وسیله یک نوع پاروی چوبی بود که روی آن میخ هایی از چوب کوبیده بودند.

پس از خش کردن گل را ورز می دادند. ورز دادن بیشتر به کمک پا انجام می گرفت. گل را لگد می زدند، بعد با بیل زیر و رو می کردند و دوباره لگد می زدند، آنقدر این عمل تکرار می شد تا گل به صورت مومینه در می آمد.

خاک رس مناسب برای تهیه آژند، اندود و خشت در برخی نقاط ایران

 

در خراسان برای ملات و اندود از گل جام استفاده می کردند که از دشت آهوان (بین سمنان و دامغان) به دست می آمد.رنگ این گل هم به ارغوانی می زد.

در منطقه اصفهان از دهی به نام بَلان در نزدیکی نایین گلی می آوردند که علاوه بر بنایی برای کوزه گری و سفال گری هم مناسب بود. مع الوصف خود اصفهان هم خاکش مناسب برای آژند و اندود و خشت بود.

در منطقه کاشان نزدیک نطنز خاکی شیری رنگ به دست می آید که گل خوبی برای اندود ، خصوصا اندود بام ها ست.

در منطقه نراق و دلیجان نوعی خاک ارده ای رنگ یافت می شود که برای استفاده در اندود و عایق بسیار مناسب است.

در نوشیجان( بین همدان و ملایر) اندود سقف را از نوعی گل بسیار محکم و مقاوم ساخته اند.

ملات های دسته اول (هوایی)

 

ملات گل

کاهگل

سیم کاهگل

ملات ریگ

ملات گچ وخاک

ملات گچ

گچ دستی

گچ خیسیده

گچ آماده

گچ کشته

قیر چارو

ملات گل

این ملات فقط از مخلوط کردن خاک و آب به دست آمده و برای بنایی در بناهای ساده خشتی روستایی مصرف می شود. این ملات پس از خشک شدن، احتمال ترک برداشتن و در نتیجه خرد شدن در زیر فشار را خواهد داشت و باعث می شود تا اتصال رجها از بین برود.چنانچه در خاک ماسه های ریزدانه موجود باشد، نوع ملات خاکی مقاوم می شود و خطر جمع شدن و ترک برداشتن و خرد شدن ملات در بین رجها از بین می رود. برای ساختن این ملات بیشتر از مصالحی به نام ماسه خاکی استفاده می شود. خودگیری این ملات در هوای آزاد و خشک است. از ملات مرغوب خاکی برای اسکلت سازی بخصوص پوششهای طاقی خشتی استفاده فراوان می شود.

از خاکهای آوار، نباتی، هموسی، لجن و غیره جهت ملات های خاکی نمی توان استفاده کرد.

کاهگل

 

یکی از اندودهای مهم در ایران، کاهگل است که عایق خوبی برای حرارت و صداست. کاهگل رنگش مطبوع و آرامش بخش است و انواع گوناگون دارد. و اگر اصولی ساخته شود، سالها مقاومت کرده و بنا را به شکلهای مختلف نگهداری می کند.

قدمت ملات کاهگل به چهار هزار سال قبل از میلاد می رسد. در کاوشهای باستان شناسی که در قشرهای سوم تپه های سیلک کاشان انجام شده است وجود کاهگل در خانه های مسکونی اواخر هزاره سوم قبل از میلاد مشاهده شده است.

کاهگل در بناهای مهم تاریخی

 

دیوارهای خشتی موجود در تخت جمشید

بناهای دوره ساسانی و بخصوص در بنای عظیم کاخ تیسفون و ایوان مدائن

مسجد فهرج یزد

مجموعه ارگ بم

مراحل تهیه کاهگل

کپه کردن خاک

آخوره بستن(کاه در این مرحله اضافه می شود.)

خش کردن

ورز دادن

مرحله اخیر چند روز طول می کشد. بهترین کاهگل آن است که مدت پانزده روز لگد خورده باشد.

باید سعی شود که کاه مصرفی دانه گیاهی نداشته باشد چون بعدا کاهگل آلوئک می زند و دانه ها سبز می شود. گاه برای جلوگیری از رویش دانه به آن نمک می زنند. که میزان نمک طعام به اندازه یک کیلوگرم برای هر متر مربع است.

 

کاهگل به عنوان اندود چه در روی دیوارها چه برای سطح بام به کار می رود.

معمولا برای زیر سفیدکاری سطح بنا را با کاهگل اندود می کنند. بعد روی آنرا با دو لایه گچ زنده و کشته می پوشانند گاه به جای کاهگل از گچ خاک استفاده می کنند که مزیتی به کاهگل ندارد تنها ضخامت اندود کمتر می شود.

در برخی نقاط روی کاهگل به جای گچ، گل و ریگ می کشند.

( گل + ماسه بادی = گل و ریگ)

کاهگل

 

ولی اگر در منطقه ریگ فراوان باشد بجای ماسه بادی از آن استفاده می کنند. که در این صورت به آن سیم گل(ماسه = سیم) گویند. سیم گل در واقع گل و ماسه است و در نقاطی رایج است که خاک کم است و زمین پوشیده از ماسه هایی است که از خرد شدن سنگها حاصل شده است. این ماسه ها از لحاظ رنگ بسیار متنوعند لذا در این مناطق اندود داخل اطاقها را با آن انجام می دهند.

کاهگل را علاوه بر استفاده در سطح دیوارها برای عایق کاری بام نیز به کار می برند.

 

مراحل اجرای کاهگل برای عایق بندی بام:

شیب بندی بام برای راندن باران

ریختن خاک آوار

آب پاشیدن و غلطک زدن

قشر اول کاهگل با دانه بندی درشت(ضخامت حدود یک بهر3.3 سانتی متر)

شیره سوخته انگور، خرما یا توت

قشر دوم کاهگل (ضخامت حدود نصف بهر، 1.5 سانتی متر)

ماسه بادی و غلطک زدن

انواع کاهگل

 

کاهگل پالینه: گاه جداگانه به کاهگل مقداری ماسه اضافه می کنند و اندود حاصل را برای بام و پر کردن حفره دیوارها به کار می برند به این اندود"پالینه" گویند.

کاهگل اَرزِه: در مناطق مرکزی ایران اکثرا کاهگل روی نما به عنوان روکش نهایی است لذا جنبه زیبایی و تزیین هم به خود می گیرد. این نوع اندود یکنواخت و روان است، ماله خوب می خورد و رنگ آن زیباست.

کاهگل ارزه: گل رس معدنی+ کاه+ ریگ روان

مراحل ساخت کاهگل ارزه

آسیاب کردن گل رس معدنی

غربال کردن و شستن کاه و اضافه کردن آن

اضافه کردن ریگ روان

ورز دادن

در مناطقی که ریگ روان در دسترس نیست می توان از ماسه بادی استفاده کرد ولی ماسه بادی کاهگل را بد رنگ می کند.

کاهگل ارزه با رنگ زیبایش و ذرات کاه که در آفتاب برق و تلالو خاصی دارد نمای خوبی برای همه ساختمان هاست. در این نما سازی لبه های کار را با گچ دم گیری می کنند و به آن کاهگل دم گیری گویند. دم گیری مثل یک نبشی گچی است که دور تا دور نما کشیده شده، آن را قالب گیری می کند.

کاهگل ارزه

 

 

تفاوت کاه گل ارزه در مناطق خشک بامرطوب

این اندود نه تنها در مناطق خشک عملکرد خوبی دارد بلکه در شمال ایران مثل سوادکوه مازندران و روستاهای اطراف آن نیز کاربردی مطلوب دارد. منتها در اینجا به جای خاک و

کاه شسته از خاک و شلتوک برنج استفاده می کنند ؛ که خود تنوع خوبی دارد. به خصوص که خاکهای این منطقه ارغوانی رنگ است. بجای ریگ روان نیز در این مناطق از ماسه ته روخانه استفاده می کنند.

مناطق خشک: گل رس+ کاه + ریگ روان

مناطق مرطوب : خاک رس + شلتوک برنج + ماسه

در مناطق پر باران (شمال ایران) برای این که اندود توسط باران شسته نشود و از بین نرود هر هشت سال یک بار با نوعی رنگ روی اندود قدیمی را می پوشانند. رنگ مزبور ترکیبی است از "اَنزَروت" که نوعی صمغ شکلاتی رنگ است به اضافه لویی. برای ساخت آن انزروت را رقیق کرده در آن گل لوخ= لویی می ریزند و با فرچه روی کاهگل می کشند.

کاهگل

 

در مسجد فهرج یزد بجای کاه(که در محل کمیاب و با ارزش است) از خار آدور = ژاژ که همان خارشتر است استفاده کرده اند. این خار در بیابان فروان است آن را خرد کرده دست ساز می کردند و به جای کاه در اندود می ریختند..

وجود نمک طعام در کاهگل یخ زدن پشت بام را نیز از بین می برد. چنانچه از روغن چراغ جهت آغشته کردن بامها استفاده شود، از خطر مکش آب در کاهگل پیشگیری می کند و آب باران و برف به سرعت از نادشر "ناودانی" سرازیر می شود.

سیم کاهگل

 

خاک رس+ کاه نرم+ شکر سنگ

آب گرفتن و ورز دادن

اضافه کردن گچ پخته نیم کوب

ورز مجدد

از این گونه اندود کاری در بناهای قدیمی و سنتی استفاده فراوان شده است. امروزه در نواحی کویری از آن نیز استفاده می شود.