این بنا در زمان داریوش اول از پادشاهان هخامنشی در سال 518 قبل از میلاد به قصد ایجاد پایتختی آئینی در جلگه مرودشت، بر دامنه كوه مقدس رحمت بنیان نهاده شد و ساخت آن جمعا حدود 120 سال به طول انجامید. مجموعه تخت جمشید با وسعتی حدود 135000 متر مربع و تماما از سنگ ساخته شده است. در میان سنگها از هیچ گونه ملاتی استفاده نشده اما در بعضی نقاط، سنگها را با بست های آهنی به نام دم چلچله ای به هم اتصال داده اند و از چفت هایی سربی استفاده کرده اند. مجموعه تخت جمشید شامل هفت كاخ (تالار)، نقوش برجسته، پلكانها،‌ ستونها ‌و دو آرامگاه سنگی است. جمعا بیش از سه هزار نقش برجسته در ساختمان ها و مقبره های تخت جمشید وجود دارد كه به طرز خارق العاده ای هماهنگ می باشند.

در قسمت بالای تخت جمشید، در دامنه كوه رحمت؛ دو آرامگاه وجود دارد كه آرامگاه اردشیر دوم و اردشیر سوم می باشد. تخت جمشید حدود دویست سال محل سكونت شاهان هخامنشی بوده تا اینکه در 330 سال پیش از میلاد، اسكندر مقدونی (که ایرانیان او را گجسته، بنفرین، پلید و دیو خو نامیده اند) آنرا سوزاند. تاریخ نگاران در مورد علت این آتش سوزی اتفاق رای ندارند. عده ای آنرا ناشی از یک حادثه غیر عمدی می دانند، عده ای دلیلش را جلب خوشنودی و ارضای بوالهوسی های "طائیس" روسپی مشهور آتنی توسط اسکندر دیو خو؛ و برخی این اقدام اسکندر را تلافی ویرانی شهر آتن (و معبد آرتیمیس در آن) بدست خشایارشا می دانند.

نام اصلی این شهر پارسه بوده كه از نام قوم پارسی آمده است. پارسه به همین صورت، در سنگ نوشته خشیارشاه بر درگاه "دروازه ملل" نوشته شده و در لوحه های عیلامی مكشوفه از خزانه و باروی تخت جمشید هم آمده است. یونانیان از این شهر آگاهی کمی داشته اند، به دلیل این كه پایتخت اداری نبوده و در جریان های سیاسی، كه مورد نظر یونانیان بوده، قرار نمی گرفته است. علاوه بر این؛ احتمال دارد كه به خاطر احترام ملی و آئینی شهر پارسه، خارجیان مجاز نبوده اند به این مكان ها رفت‌‌ و آمد كنند و همین عامل باعث گردیده در باب آن آگاهی های زیادی به دست نیاورند؛ آنچنانكه تا پایان دوره قاجار، سیاحان اروپایی كمتر می توانستند در باب امام زاده های ایرانی تحقیق كنند.

نام مشهور تخت جمشید، یعنی پرسه پلیس (Perse Polis) ریشه غربی دارد. در زبان یونانی، پرسه پلیس و یا صورت شاعرانه آن پرسپ تولیس (Persep tolis) لقبی است برای آتنه (الهه خرد، صنعت و جنگ) و "ویران كننده شهرها" معنی می دهد. این لقب را آشیل، شاعر یونانی سده پنجم پیش از میلاد، در چكامه مربوطه به پارسیان، به حالت تجنیس و بازی با الفاظ، در مورد "شهر پارسیان" به كار برده است (سوكنامه پارسیان، بیت 65). این ترجمه نادرست، به صورت ساده‌ ترش، یعنی پرسه پلیس، در كتب غربی رایج گشته و از آنجا به مردم امروزی رسیده است.  خود ایرانیان نام "پارسه" را چند قرن پس از برافتادنش فراموش كردند؛ چون كتیبه ها را دیگر نمی توانستند بخوانند. در کتیبه های دوره ساسانی آنرا "صد ستون" ‌نامیده اند. البته مقصود از این نام، تنها كاخ صد ستون نبوده، بلكه همه بناهای روی صفه را بدان اسم می شناخته اند. در دوره های بعد؛ در خاطره مردم فارس، "صد ستون" به "چهل ستون" و "چهل منار" تبدیل شد؛ و حتی در یکی از اسناد قرن چهارم هزارستون نامیده شده است. اما مهمترین نامی که بعد از اسلام این اثر بدان نام باز شناخته می شده مسجد (مزگت) سلیمان بوده است.

تخت جمشید را می توان تقریباً همانند ارگ ها و یا دژهای حكومتی و سكونت گاهی ایران در دوران اسلامی دانست، زیرا پادشاهان یا حاكمان ایالت ها یا شهرهای بزرگ در ایران بر اساس شیوه ای كهن، فضاهای سكونت گاهی، حكومتی و تشریفاتی خود را غالباً درون محوطه ای محصور و دارای استحكامات دفاعی می ساختند كه در برابر تهدیدها و مخاطرات خارجی و داخلی حتی الامكان در امان باشند. این گونه مجموعه ها كه آن ها را دژ، كهندژ، قلعه یا ارگ می نامیده اند، افزون بر فضاهای سكونت گاهی شهری، حكومتی و تشریفاتی، عرصه ها و فضاهای متنوعی برای برخی از انواع فعالیت های خدماتی و نظامی داشتند. چنین الگویی در طراحی شهری از دوران پیش از اسلام تا اواخر دوره قاجار در بسیاری از نواحی و مناطق سرزمین گسترده ایران وجود داشته است و تخت جمشید را چنان كه داریوش در كتیبه ای به آن به عنوان یك دژ اشاره كرده است، باید نمونه ای از این گونه ارگ های سكونت گاهی، حكومتی و تشریفاتی دانست.

چنان كه از متن این كتیبه آشكار است، در ساختن بناهای بزرگ و مهم از مصالح و مواد غیربومی نیز استفاده می شد و در برخی از بخش های ساختمان از بهترین انواع سنگ، چوب و سایر مواد و مصالح اصلی و نیز مواد تزیینی شناخته شده در سرزمین های تابع امپراتوری هخامنشی بهره می بردند. افزون بر این از معماران، صنعتگران و هنرمندان اقوام غیر ایرانی نیز استفاده می شد و به این ترتیب از همه یا بخش مهمی از تجربیات معماری و هنری آن دوران، در ایران و سایر سرزمین های تابع ایران، به بهترین شكل بهره برداری می شد. البته با اطمینان می توان اظهار داشت كه برنامه ریزی، طراحی و نظارت كارها در مقیاس كلان بر عهده معماران و هنرمندان ایرانی بوده است و چنان كه در بخش بعدی اشاره خواهد شد، الگوهای اساسی طراحی معماری و شهری در این مجموعه كاملاً ایرانی است.

ج) دو آرامگاه در دیواره كوه مشرف به صفه تخت جمشید وجود دارد كه گفته اند به اردشیر سوم و اردشیر دوم تعلق داشته است. آرامگاه ها یا دخمه های واقع در نقش رستم (شش كیلومتری تخت جمشید) بی ارتباط با موقعیت صفه تخت جمشید نبودند و می توان آن ها را نیز بخشی از عناصر جانبی این صفه به شمار آورد، زیرا محتمل است كه در فاصله بین صفه تخت جمشید و نقش رستم، سكونتگاه ها و تأسیساتی وجود داشته كه هنوز اثری از آن ها به دست نیامده است.

چ) عرصه ها و فضاهای خدماتی و نظامی متعددی در بخش ها و قسمت های گوناگون صفه تخت جمشید وجود دارد. از جمله فضاهایی در جبهه شرقی كاخ صدستون هست كه گفته اند محل نگهداری ارابه ها و اسب های شاهی بوده است. همچنین آثاری از حصارها و برج های نگهبانی در جبهه های شرقی و نیز در امتداد محدوده و حصار شمالی صفه یافته اند كه برای نگهبانی و محافظت از مجموعه تخت جمشید ساخته شده است. در گوشه جنوب شرقی صفه نیز آثاری یافته اند كه آن را بقایای برج نگهبانی دانسته اند.

اما داریوش برای ساختن مجموعه كاخ ها، خزانه و سكونتگاه ها یا به عبارت دیگر ارگ حكومتی در دامنه كوه رحمت فرمان داد تا صفه یا سكویی بزرگ به درازای 455 متر و پهنای 300 متر آماده كنند. برای این كار می بایست بخش هایی از دامنه كوه را می بریدند و صاف می كردند و بخش های دیگری را كه گودتر از سطح دلخواه بود، با خرده سنگ و ملاط پر می كردند و همچنین در برخی جبهه ها به ویژه جبهه غربی و قسمت هایی از جبهه جنوبی و شمالی دیوارهایی با ضخامت زیاد با سنگ درست می كردند تا سطح صفه به شكل دلخواه فراهم شود. ارتفاع این دیوارها در برخی جاها به 15 متر می رسید. برای ورود به این صفه ابتدا یك پلكان ورودی در جبهه جنوبی ساخته شد و داریوش فرمان داد بر دیواره این پلكان نبشته ای به چند خط میخی، عیلامی و بابلی پدید آید. وی فرمان داد در متن عیلامی این سنگ نبشته چنین نگارند: "پیش از این در این مكان دژی وجود نداشت. به خواست اهورامزدا من این دژ را ساختم... و من آن را استوار، زیبا و مقاوم ساختم. همان طور كه میل من بود." داریوش در این كتیبه اشاره كرده كه وی برای نخستین بار فرمان ساختن دژ یا عرصه تخت جمشید را داده بود. این عرصه را صفه تخت جمشید نیز می نامند زیرا سطح آن از محیط اطرافش بالاتر است. در زمان داریوش، كاخ آپادانا، كاخ سكونتگاهی داریوش و عمارت خزانه بر روی این صفه ساخته شد و برای دسترسی به آن ها پلكانی در جبهه جنوبی صفه ساختند.

كاخ آپادانا یا كاخ بار داریوش كه تقریباً در میانه جبهه غربی صفه تخت جمشید قرار دارد، مهمترین بنای این مجموعه به شمار می آید و به نظر می رسد نخستین بنای مهم ساخته شده در این عرصه بوده است. ساختن این بنا كه از حدود سال 515 پیش از میلاد، به فرمان داریوش آغاز شد، نزدیك به سی سال طول كشید و در زمان خشایارشا به اتمام رسید. نقشه كاخ آپادانا از لحاظ اصول معماری به نقشه كاخ بار كوروش در پاسارگاد شباهت دارد و این نكته نشان می دهد كه طرح كاخ مزبور الگوی آن بوده است. در مركز این كاخ، تالاری ستون دار و مربع شكل وجود دارد كه در سه جانب آن (جبهه های شمالی، شرقی و غربی) ایوانی ستون دار و در جانب جنوبی فضاها و اتاق های سكونتگاهی و خدماتی قرار دارد. در چهارگوشه بنا چهار فضای برج مانند با نقشه ای مربع شكل وجود دارد.

كاخ آپادانا بالاتر از سطح صفه قرار دارد و با شماری پله به روی آن می رفتند. اندازه هر یك از اضلاع تالار مربع شكل 60.5 متر و مساحت تالار اندكی بیش از 3600 متر مربع است كه در هر ضلع آن شش ردیف ستون و در مجموع در داخل تالار 36 ستون و هر یك از سه ایوان كاخ نیز 12 ستون داشت. به این ترتیب در كاخ در مجموع 72 ستون وجود داشت. ارتفاع ستون های این كاخ نزدیك به 20 متر بود. داریوش دستور داد متنی خاص به مناسبت بنای آپادانا بر روی چهار لوحه سیمین و چهار لوحه زرین، هر یك به اندازه 33×33 سانتیمتر به سه خط فارسی باستان و عیلامی و بابلی بنویسند و در چهارگوشه آپادانا در زیر پی بنا قرار دهند. یكی از مجموعه های سیمین و زرین پیدا شده و در گوشه های دیگر، جای قرارگیری محفظه لوحه ها را یافته اند كه البته لوحه های آنها غارت شده است. متن لوحه پیدا شده چنین است: "داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورها، پسر ویشتاسپ هخامنشی". داریوش شاه می گوید: "این كشوری كه من دارم، از سرزمین سكاهای آن سوی سغد تا حبشه، از هند تا سپارت (سارد، لیبی) را اهورامزدا، بزرگ ترین خدایان به من ارزانی داشت. اهورامزدا مرا و شاهنشاهی مرا بپایاد."

ایوان و پلكان شرقی آپادانا 12 ستون در دو ردیف شش تایی دارد كه درگاه ورودی تالار را در وسط آن ساخته اند. به نظر می رسد كه ورودی اصلی كاخ آپادانا در ابتدا از جبهه شرقی آن بوده است و به همین سبب است كه مهمترین نقشی كه در تخت جمشید حجاری شد و حاكی از اهمیت این مجموعه به عنوان مركز حكومتی امپراتوری هخامنشی بود، در نماهای پلكان شرقی ایجاد شد، زیرا همه میهمانان، سفرا و نمایندگان ایالت های زیر فرمان امپراتوری و كشورهای دیگر از طریق آن به كاخ وارد می شدند. ورودی این ایوان مانند ایوان شمالی از دو پلكان دو طرفه تشكیل شده كه یكی در جلوی دیگری قرار گرفته است. شكل كلی نمای پلكان جلویی از سه بخش تشكیل شده است. در بخش وسط كه به شكل مستطیل است، نقشی متشكل از هشت سرباز پیاده وجود دارد كه در دو طرف یك سطح مستطیل شكل بدون نقش، رو به روی هم ایستاده اند. افراد هر یك از دو گروه چهار نفره به صورت یك در میان لباس مادی (كلاه نمدی و لباس ساده) و لباس پارسی (كلاه ترك دار استوانه ای شكل و لباس بلند چین دار) پوشیده اند. در سطح مستطیل شكل وسط شاید می خواسته اند نقشی یا متنی حجاری كنند كه آشكار نیست به چه دلیل موفق به این كار نشده اند.

در وسط سطح حاشیه بالای سطح فوق، نقش حلقه بال دار كه آن را نماد فر ایزدی یا نیروی اهورایی و برخی نمادی از قدرت الهی دانسته اند، وجود دارد و در دو سوی آن دو مجسمه از حیوانی بال دار یا سر انسان كه احتمالاً نماد نگهبانانی فوق بشری بوده است، وجود دارد. بر اساس بررسی های چند تن از باستان شناسان كتیبه سنگی حجاری شده ای كه در محل خزانه كشف شد، به این پلكان تعلق داشت و در جای سطح مستطیل شكلی كه توضیح داده شد، قرار داشت و به دلایلی كه هنوز كاملاً روشن نیست، آن را از جای خود در آورده اند و به محل خزانه انتقال داده اند و سنگی را كه نقش هشت سرباز بر روی آن است، در جای آن قرار داده اند. بر روی سطح حجاری شده ای كه در خزانه كشف شد، نقش مجلس (بار عام شاهی) حجاری شده است. برخی نكاتی كه بر اساس این حجاری به نظر می رسد، چنین است: پادشاه و چند نفر دیگر در زیر سایبانی قرار گرفته اند. در نقطه مركزی تصویر، پادشاه بر روی نوعی تخت یا صندلی مجلل و مزین نشسته است. در دست راست او یك عصا یا چوب دستی بلند و در دست چپ او یك گل نیلوفر آبی قرار دارد. زیر پای او یك كرسی كوتاه طراحی شده و زیبا قرار دارد. پشت سر او شخصی عالی مقام ایستاده كه در دست راست او نیز یك گل نیلوفر قرار دارد. این شخص و پادشاه بر روی سكوی كوتاهی كه اندكی از سطح زمین بالاتر است قرار گرفته اند، و به این ترتیب جایگاه متمایز و بلندتری نسبت به اطرافیان مستقر شده اند. این موضوع برای نشان دادن برتری آنان نسبت به سایرین بوده است. بعضی از باستان شناسان معتقدند كه شخص بر تخت نشسته داریوش و شخص ایستاده پسر و ولیعهد او، خشایارشا بوده است. برخی نیز گفته اند كه شخص نشسته خشایارشا بوده است و ساختن ایوان و پلكان شرقی یا اتمام آن را به وی نسبت داده اند. شخصی در جلوی پادشاه به شكل محترمانه و در حالی كه دستش را به نشانه ادب و احترام در جلوی دهان خود گرفته، در حال ارائه گزارش امور (احتمالاً گزارش مربوط به آمدن نمایندگان ملل و اقوام گوناگون و معرفی آنان) به پادشاه است. برخی حدس زده اند كه او رئیس تشریفات بوده است. در پشت سر ولیعهد شخصی ایستاده كه جامه پارسی بر تن دارد، اما سر بندی مانند شال روی سر، گردن و شانه هایش را پوشانده اتس، و حوله ای تا شده روی دست چپ او قرار دارد، احتمالاً او از خدمتكاران شاه یا ولیعهد بوده است. با فاصله اندكی از وی نیز یك سرباز با لباس مادی قرار گرفته كه با دست راست كماندانی را گرفته است. در پشت سر این شخص و در بیرون از سایبان، دو سرباز در لباس پارسی اما با كلاهی كوتاه، ساده و استوانه ای شكل ایستاده اند. دو مرد یا سرباز دیگر نیز كمابیش با همین هیبت و در حالی كه یكی از آنها جعبه یا بخوردانی در دست دارد، در طرف دیگر و بیرون سایبان قرار گرفته اند. در هر یك از دو طرف این صحنه، دو حیوان، یك شیر و یك گاو، در حالی دیده می شوند كه شیر بر پشت گاو پریده و در حال دریدن اوست. برخی از پژوهشگران در تفسیر این صحنه نظریه های گوناگونی ارائه داده اند كه یكی از آنها با مراسم نوروز و مجلس سلام عام نوروز كه از ایام باستان تا دوران اخیر مرسوم بوده است، سازگارتر است. بر این اساس، شیر یكی از صورت های فلكی (برج اسد) و نشانه و نماد خورشید و همچنین نماد تابستان بوده است. گاو نیز یكی دیگر از صورت های فلكی (برج ثور) و نماد و نشانه زمستان بوده است. در این صورت پیروزی شیر بر گاو حاكی از رسیدن خورشید به منزل گاو است و منظور از آن فرا رسیدن نوروز و سپری شدن زمستان بوده است. این تفسیر با سایر نقوش واقع در پلكان عقبی ایوان شرقی كه بار یافتن نمایندگان ملل در آنها  نشان داده شده، سازگار است، زیرا در گذشتهدر هنگام جشن نوروز نمایندگان ملل و اقوام تابع شاهنشاهی هخامنشی و احتمالاً سفیرانی از سایر ملل و كشورها برای عرض تبریك سال نو در طی مراسمی خاص در مجلس بارعام شركت می كردند. سطح نمای پلكان عقبی همین ایوان به دو بخش یا دو جبهه تقسیم می شود، جبهه ای كه در طرف شمال پلكان جلویی قرار دارد و جبهه ای كه در طرف جنوب آن است. سطح جبهه شمالی عقبی به سه ردیف افقی بر روی یكدیگر تقسیم شده است كه در آنها سربازان (گارد جاویدان)، بزرگان لشكری و كشوری، و كاركنان اداری و خدماتی دربار نشان داده شده اند. سطح سمت جنوبی این پلكان نیز به سه ردیف افقی تقسیم شده است. سطح این سه بخش كه شكلی شبیه به ذوزنقه پدید آورده به 23 قسمت تقسیم شده است كه در هر یك از آنها نمایندگانی از یك ایالت یا قوم ایرانی یا زیر فرمان ایرانیان بر روی سنگ حجاری شده است. هر گروه از سه تا نه نفر نماینده در لباس های بومی تشكیل شده است كه در جلوی هر كدام یك راهنمای پارسی یا مادی قرار دارد كه آنان را نزد پادشاه می برد. می توان حدس زید كه این گروه ها بر اساس سنتی كهن برای تبریك نوروز به پایتخت آمده بودند و هر كدام به ترتیبی معین نزد شاه می رفتند و با هدایایی به نزد شاه می رفتند. نام هر یك از گروه های مزبور با برخی از هدایای آنان به شرح زیر است:

1- مادها: گروه مادی ها نه نفر است كه نفر اول آنان فردی نظامی با كلاهی نمدی شكل و متفاوت از بقیه گروه است و خنجری بر كمر دارد. در جلوی این گروه یك فرد پارسی با عصایی در دست ایستاده كه آنان را به جایگاه هدایت می كند. هدایای آنان عبارتند از: یك كوزه، دو كاسه، چند خنجر، گردنبند، دستبند، پارچه و لباس.

2- خوزی ها: گروه آنان شش نفر است و یك فرد نظامی مادی هدایت آنان را در جلو بر عهده دارد. آنان چند كمان، خنجر، یك شیر و دو بچه شیر به همراه دارند.

البته می توان حدس زد كه به سبب كمبود سطح كافی برای نشان دادن مراسم سلام نوروز در یك محل نتوانسته اند تعداد واقعی نمایندگان را نشان دهند و چه بسا عده واقعی نمایندگان كشورها و مقدار هدایای آنان و نیز عده افسران و نظامیانی كه در مراسم سان و رژه شركت می كردند بسیار بیشتر از آن بوده كه حجاری شده است. افزون بر این، می توان آنان را نمایندگان برگزیده گروه های بزرگتر شركت كننده دانست كه می توانستند به جایگاه مخصوص نزدیك شوند. بین سطح مستطیل شكل همین پلكان و سطح مثلث شكل آن، سطحی مستطیلی وجود دارد كه كتبه ای از خشایارشا در آن است. این كتبه نشان می دهد كه حجاری های این كارخ در زمان خشایارشا به اتمام رسید. متن آن چنین است: "خدای بزرگ اهورامزدا (ارت) كه این زمین آفرید، كه آسمان آفرید، كه مردمی آفرید، كه خوشبختی داد مردمان را كه خشایارشا (خشایارشا) را شاه كرد، یكی را شاه بسیاری، یكی را فرمانروای بسیاری، من (هستم) خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورهایی كه همه گونه مردم دارد، شاه در این كشور بزرگ و دور مرز، پسر داریون شاه، (از تخمه) هخامنشی گوید خشایارشا شاه بزرگ آنچه مرا كرده آمد، اینجا و آنچه مرا كرده آمد در جای های دیگر، همه را به تأیید اهورمزدا كرده ام. مرا اهورمزدا بپایاد! با دیگران ایزدان، و كشورم را، و هر آنچه را كه كرده ام."

كاخ داریوش (معروف به تچر) در جبهه جنوب غربی آپادانا قرار دارد و به نظر می رسد بنای آن همزمان یا اندكی پس از شروع ساختمان آپادانا آغاز شد. این كاخ از یك تالار مركزی مربع شكل با 12 ستون و ایوانی در سمت جنوب تشكیل شده است. حیاطی نیز در جلوی این ایوان وجود دارد. در جبهه شمالی تالار مركزی دو اتاق بزرگ ستون دار وجود دارد كه در یك طرف هر كدام و در میان آن ها اتاق هایی كوچك یا پستوهایی قرار دارند كه به نظر می رسد برای انبار از آن ها اتاق هایی كوچك یا پستوهایی قرار دارند كه به نظر می رسد برای انبار از آنها استفاده می شد. برخی از درگاه ها، قاب پنجره ها و طاقچه های سنگی این كاخ بر جای مانده است. بعضی از این عناصر از یك قطعه سنگ یكپارچه ساخته شده اند. سنگ های مورد استفاده در این كاخ از جنسی خاص و با سطحی بسیار صاف و صیقل شده و به گونه ای است كه تصویر اشیاء و اشخاص در آن منعكس می شود، به این سبب در دوره معاصر آن را تالار آیینه نیز نامیده اند.

نگاره ای از داریوش در محل ورود به تالار اصلی كاخ وجود دارد كه او را در حال خارج شدن از كاخ نشان می دهد. در این نگاره، دو نفر در پشت سر دارویوش قرار دارند، یك نفر یك چتر آفتابی و دیگری یك مگس پران در یك دست و حوله ای در دست دیگر دارد. این دو نفر كوچك تر از شاه نقش شده اند. در نزدیك این نگاره، كتیبه ای است كه متن آن چنین است: "داریوش شاه، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورها، پسر ویشتاسپ هخامنشی این كاخ را ساخته است."

حجاری ها و كتیبه های این كاخ نشان می دهد كه از آن به عنوان محل و فضای پذیرش برخی مراجعه كنندگان نیز استفاده می شده است. گذشته چندین هزار ساله این مرز و بوم كهن حكایتی است ماندگار از تاریخ پرفراز و نشیب ملتی با روحی جاودانه. اجداد ما ایرانیان همواره در عرصه تمدن بشری یادگارهای شگفت انگیزی از فرهنگ مادی و معنوی آفریده و سهم بالایی در تمدن جهانی داشته اند. در این میان تمدن هخامنشیان كه تجلی بی بدلیل آن در بنای جاودانه تخت جمشید رخ می نماید منبعی الهام بخش و سرچشمه ای ماندگار در نشان دادن باورهای ایرانیان در وسعتی به اندازه تاریخ حیات ایران قلمداد می گردد. این بنا را تخت جمشید یا قصر شاهی جمشید پادشاه اسطوره ای ایران می نامند كه در شاهنامه فردوسی بزرگ ساختن كاخهای باشكوه به او كه دیو و جن ها تختش را حمل می كردند نسبت داده شده.

قرآن كریم در سوره كهف از پادشاهی عادل به نام ذوالقرنین یاد می كند، او همان كورش بزرگ (تفسیر المیزان علامه طباطبایی) است كه سلسله هخامنشیان را بنیاد نهاد. افلاطون فیلسوف بزرگ یونان باستان صلح دوستی، عدالت و مدیریت برجسته او را به نیكی می ستاید و از او به عنوان فرمانروایی كه تمام مردمان تحت امر خویش را حقوق مردم آزاد بخشید یاد می كند. كورش پس از فتح بابل نخستین فرمان جهانی حقوق بشر را كه از آموخته هایش از فرهنگ غنی و پر بار ایران باستان نشات گرفته بود به تمام جهانیان اعلام نمود. این فرمان كه هم اكنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود، بر استوانه ای از گل پخته نوشته شده و همچون نگینی بر تارك فرهنگ بشری می درخشد.

کاخ یا دروازه ملل: پس از بالا رفتن از پلكان ورودی تخت جمشید به ورودی باشكوهی بر می خوریم كه دو گاو نر بزرگ همچون نگهبانانی بر جرزهای آن جا گرفته اند. بر اساس یكی از عقاید ایرانیان باستان، گاو اولین حیوان آفریده شده توسط اهورامزدا (خداوند جان و خرد) و همچنین سمبل بركت بوده است. بالای جرزها سنگ نبشته ای به سه زبان عیلامی، پارسی باستانی و بابلی حك شده: "من خشایارشاه این بارگاه همه ملل را به توفیق اهورا مزدا ساختم." از همین روی آنرا كاخ یا دروازه ملل نامیده اند. پس از عبور از ورودی دروازه ملل به سالن انتظار می رسیم. سقف این سالن با ارتفاعی حدود 5/16 متر بر روی دیواری خشتی و چهار ستون استوار بوده. كاملترین ستون تخت جمشید نیز یكی از همین سه ستون است كه بازسازی شده است. میهمانان بر روی كرسی های سنگی اطراف می نشسته اند تا اجازه ورود به بارگاه شاهی بیابند. دو جرز درگاه شرقی كاخ ملل با دو موجود خیالی تزیین گردیده است. بال عقاب بلند پرواز كه نشان پرچم ایران باستان بوده، بدن گاو قوی هیكل كه سمبل بركت بوده و سر شاهان هخامنشی هم شاه را همچون موجودی قدرتمند كه در حال نگهبانی از كشور است نشان می دهد.