به گزارش ارگان معماری: باغ شازده یا شاهزاده ماهان، یکی از زیباترین باغ های تاریخی ایران محسوب می شود. این باغ در 4 کیلومتری شهر ماهان استان کرمان واقع شده. این بنا مربوط به اواخر دوره قاجاریه می باشد. شهر ماهان در 35 کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان قرار دارد.

باغ شاهزاده ماهان به دستور عبد الحمید میرزا ناصر الدوله، حاکم کرمان، طی یازده سال حکمرانی وی ساخته شد و با مرگ وی نیز بنای آن نیمه تمام رها شد. گفته می شود وقتی خبر مرگ ناگهانی حاکم کرمان را به ماهان می برند، کارگری که مشغول تکمیل سردر ساختمان بود، تغار گچی را که در دست داشته، محکم به دیوار کوبیده و کار را رها کرده و فرار نموده است. به همین علت جاهای خالی کاشی ها را بر سردر ورودی می توان مشاهده کرد. تاریخ بنای باغ مربوط به 1276 خورشیدی است. این باغ از نمونه باغ تخت های ایرانی است (باغ شازده به خاطر اختلاف سطح 20 متری که در طول محور اصلی دارد، به طور مناسبی تقسیم بندی گردیده است. این تقسیم بندی سطوح كه از شیب طبیعی ناشی می شود ماهیت باغ تخت را تعریف می كند.) و در زمینی مستطیلی شکل به مساحت پنج و نیم هکتار بنا شده و دارای سردر ورودی بسیار زیبایی می باشد.

سردر خانه در مدخل باغ به صورت بنایی خطی، جبهه ورودی باغ را اشغال کرده و در دو طبقه بنا گردیده است. طبقه فوقانی دارای اطاق هایی است که برای زندگی و پذیرایی پیش بینی شده اند. سایر بناهای خدماتی باغ از حصار اصلی استفاده نموده و به صورت دیواری مرکب بناهای مختلف خدماتی را در نقاط مناسب در خود جای داده است. این باغ علاوه بر سردر، شامل عمارت شاه نشین و حمام نیز می باشد. در حال حاظر قسمت شاه نشین، به یک رستوران تبدیل شده و توسط بخش خصوصی اداره می شود.

باغ شازده در بستر كویر و در میان ارتفاعات جوپار شكل گرفته است. قرارگیری باغ بر كوهپایه های جوپار، امكان آبیاری باغ را از قنات تیگران كه از این ارتفاعات تغذیه می شود فراهم می آورد.

جلوه ویژه این باغ، گردش آب قنات تیگران در آن است، که از چشمه پر آبی سرچشمه گرفته و باریزش آب در حوض های پلکانی در فاصله ساختمان شاه نشین تا سردر ورودی، چشم انداز بسیار زیبایی می آفریند. در جلوی عمارت هم حوض ها و فواره ها آب نمای زیبایی را تشکیل داده اند. به طور کلی نظام آبیاری در باغ شازده تابع دو اصل می باشد؛ یكی آبیاری گیاهان باغ و دیگری بهره برداری از موجودیت و كیفیت هایی كه آب می تواند در باغ ایجاد نماید.

در دو سوی این حوض ها و در فضای باغ، درختان تنومند کاشته شده که بر زیبایی این باغ می افزاید. گفته اند که ماموران ناصر الدوله برای به دست آوردن بهترین نهال ها و گونه های درختی و کاشتن آنها در این باغ، به روستای پاریز سیرجان رفته و با الاغ هایی که به زور از اهالی روستا می گرفتند، نهال ها را به این باغ می فرستادند. از این رو برخی از روستاییان برای حفظ الاغ های خود، آنها را در اتاق های مسکونی خود پنهان می کردند. انتخاب و آرایش گیاهان در باغ شاهزاده ماهان، نقش تعیین كننده ای در هویت باغ دارا می باشد.

درختان و نباتاتی كه در بستر منطقه باغ شاهزاده ماهان دیده می شوند به ترتیب زیر می باشند:

1- درختان همیشه سبز و باد شكن: درختان سوزنی برگ مانند كاج ها، سروها

2- درختان سایه دار: درختان برگ پهن مانند نارون وحشی و چتری، زبان گنجشك یا ون، چنار و سپیدار. این درختان علاوه بر این كه از نظر ایجاد سایه اهمیت دارند در آب و هوای منطقه مقاومت می كنند.

3- گیاهان زینتی: از گیاهان زینتی از قبیل سروهای زینتی پیراكانتا و گونه های ارس زینتی و شیر خشت كه در زمستان گل های ریز می دهد.

4- درختان میوه: در كرته ها كاشته می شوند و خصوصا از دیدروهای سمت بالاخانه به پایین در فصولی كه میوه دارند منظر جالب و رنگارنگی را به وجود می آورند.

5- درختان دیگر در باغ: بید، ون، بم، شنگ و كاج می باشند.

مصالح بناهای باغ بیشتر، آجر و اندود می باشد و در جاهایی مانند سردرخانه، توسط كاشی نره مزین گردیده است. بنای بالاخانه به طور کامل اندود می باشد. دیواره باغ اندود كاه گل است كه در نزدیكی سردرخانه و بالاخانه به دلیل خصوصیت فضایی محوطه های مذكور، به تركیب آجر و اندود گچ تبدیل می گردد. سطوح كف باغ نیز، به طور عمده از مخلوط قلوه سنگ با ملات تشكیل شده است. این تركیب در دو محدوده اطراف بالاخانه و سردرخانه توسط نقوش هندسی تزئین می گردد. از آجر در پله ها و حاشیه باغچه ها استفاده شده و سنگ، در مرز میان كرت ها با پیاده راه ها و دیگر لبه بندی ها وجود دارد.

شكل اصلی باغ شاهزاده مستطیلی با نسبت تقریبی چهار به یك می باشد. طول كلی داخل باغ 407 متر و عرض آن 122 متر می باشد. تقسیم بندی كلی باغ به صورت یك محور طولی و دو كانون (محوطه بنای اصلی باغ در قسمت بالا و محوطه ورودی در قسمت پایین) قابل تشخیص است. محورهای فرعی به صورت افقی و عمود بر محور اصلی در مرز اختلاف سطح ها، كرت ها را كه شمار آنها در هر طرف هشت می باشد بوجود آورده اند. بناهای باغ به سه دسته تقسیم شده اند. بنای اصلی در بالاترین تخت قرار دارد. بنای سردر خانه در بخش ورودی و سایر بناهای خدماتی مماس به دیوار اصلی و خارج از آن واقع شده اند. سطح بنای بالاخانه 487 متر مربع و سطح سردر خانه 234 متر مربع و فاصله این دو از یكدیگر 325 متر می باشد.

نظام معماری در رابطه تنگاتنگ با نظام فضایی و نظام هندسی باغ است. محدوده باغ با دیواری بلند و مركب محصور گردیده. این دیوار با بناهایی كه در داخل آن و یا با تصرف بخشی از وسعت بیرونی باغ مشخص شده باغ را از محیط خارج جدا می سازد. زمین آرایی تخت باغ، و طبقه طبقه شدن آن از طریق سطوح كرت ها، سطح باغ را آینه وار در معرض دید قرار می دهد و بنابراین رابطه ساده بین نظاره گر و زمین مسطح به صورت غنی تری در می آید و مشاركت نقش توپوگرافی زمین در فضای باغ را تشدید می كند. جریان آب، به ویژه حوض ها علاوه بر تاكید محورها و آب نمای سراسری به صورت آب شره ها سطوح شفافی را بروی زمین برای انعكاس دیگر عناصر ارایه داده است. درخت های سایه افكن ویژگی های معماری فضای باغ را تاكید و تشدید می كنند. سردر خانه از معماری شفافی برخوردار است كه امكان رویت چند جانبه باغ را میسر می سازد. از جمله، منظری كه از ارتفاع فوقانی به سمت بالاخانه و پایین كوه ها جوپار كه در فصول مناسب پوشیده از برف هستند رویت می شود از یكسو و منظر دیگری كه به سمت مقابل ورودی باغ در امتداد چهار باغ تا دور دست كوه های بلوار ادامه می یابد. بنای بالاخانه طویل ترین بنای منفرد باغ می باشد كه عمود بر محور اصلی و در انتهای آن قرار گرفته و بخش پایانی محور محسوب می شود. با این كه در پشت آن قسمتی از حیاط واقع است، اما از آنجا كه حیاط مذكور اهمیت حیاط اصلی را ندارد این حجم از بنا رابطه اصلی را با حیاط پشت قطع می كند.