به گزارش ارگان معماری: مسعود بیضاوی معروف به بابا رکن‌ الدین از بزرگان عرفان و علمای قرن هشتم هجری است که در زمان سلطنت ابو سعید ایلخان مغول در اصفهان زندگی می کرد. مقام علمی و زهد این مرد بزرگ باعث شد تا در طی حیات و پس از وفات با نهایت احترام یاد شود.

بابا رکن الدین از شاگردان شیخ کمال‌ الدین عبد الرزاق کاشی و همچنین شیخ داوود بن محمود قیصری بود. یکی از مریدان صدیق و پاک نهاد بابا رکن الدین،‌ شیخ بهاء الدین محمد عاملی،‌ معروف به شیخ بهایی دانشمند معاصر صفویه است. ملا محمد تقی مجلسی اول نیز از خواص شاگردان بابا رکن الدین بود. در عصر قاجار نیز بابا رکن‌ الدین مریدان و معتقدان بسیاری داشت، از جمله ملا حسن نایینی که از بزرگان و اقطاب زمان خود بود و درعرفان و تصوف سرآمد بود. این عارف نیکو نهاد در عرفان و سیر و سلوک،‌ همانند استاد و مرشدش،‌ کمال الدین عبد الرزاق کاشی با سلسله ی معروف سهروردیه پیوند داشت. رساله قلندریه یا شرح فصوص الحکم از آثار اوست. این کتاب در اصل تألیف ابن العربی است و بابا رکن‌ الدین شرحی بر آن نوشته‌ است. این شرح با نام فصوص الحکم فی شرح الفصوص معروف است.

تکیه و مقبره بابا رکن الدین قدیمی ترین بنای تاریخ دار موجود در مجموعه تاریخی آرامستان تخت فولاد شهر اصفهان است که در کنار بلوار آزادگان (سعادت آباد) واقع شده. در قدیم تا چندی پیش از صفویه این گورستان را آرامگاه بابا رکن الدین نیز می‌ نامیدند. آرامستان تخت فولاد، یكی از مهم ترین گورستان های تاریخی جهان اسلام است و بعد از وادی السلام در نجف اشرف، دومین قبرستان مهم شیعیان نامگذاری شده است تا جایی كه از آن به عنوان "دری از درهای بهشت" یاد می كنند. همچنین این آرامستان یکی از بی نظیرترین مجموعه معماری آرامگاهی جهان نیز محسوب می شود. در این سرزمین مقدس كه حدود 75 هزار هكتار مساحت دارد، بیش از 1000 نفر از مشاهیر اصفهان و جهان اسلام دفن شده اند. قدمت و پیشینه این قبرستان به 2000 سال قبل و قدیمی ترین آثار به دست آمده در این سرزمین نیز به دوران آل بویه یعنی قرن سوم باز می گردد. وجود مقبره ای منسوب به یوشع النبی(ع) كه از پیامبران بنی اسرائیل است، خود گواهی بر قدمت تاریخی آن است.

از متون تاریخی و روایت های محلی چنین بر می آید که توجه کامل بزرگان و مردم به بقعه از زمانی آغاز شد که داستان مکاشفه شیخ بهایی با بابا رکن الدین، بر سر زبانها افتاد و قدر و مقام و منزلت این پیر از شیعه بودن بر مردم عادی و بزرگان دین آشکار و مسجل گردید. ارادت و توجه روز افزون مردم به بابا رکن الدین باعث گردید که شاه عباس اول برای خوشایند مردم اصفهان، دستور احداث بنای عظیم و زیبای کنونی را صادر نماید.

علی رغم گفته شاردن که بانی بنا را شاه عباس می داند و گدار نیز بر همین اساس بنا را در شمار بناهای سلطنتی آورده، اسکندر بیک منشی در ذکر اثار خیر و انشاء و احداث عمارات سلطنتی در اصفهان و شهر های دیگر، ذکری از بقعه بابا رکن الدین نکرده و به نظر می رسد گفته جابری انصاری مبنی بر این که آبادی اصفهان و بناها از مردم بوده و اجباراً نام شاه عباس یا شاهان دیگر بر کتیبه پیشانی بناها نگاشته می شده، چندان هم بی منطق نباشد. کم بودن القاب شاه عباس در کتیبه این بنا نسبت به سایر بناهای منسوب به وی موید این مطلب است.

به هر حال بنای بقعه بعد از مکاشفه شیخ بهایی در سال 1030 یا 1031 هجری در زمان شاه عباس اول صورت گرفته و در سال 1039 هجری در اولین سال سلطنت شاه صفی به اتمام رسید، تولیت محل موقوفات مزار بابا رکن الدین با میر معز صوفی یکی از بزرگان صوفیه در دوره شاه عباس اول و شیخ عماد خطاط هنرمند اصفهانی تبریزی الاصل بود. شهرت بقعه بابا رکن الدین در عهد شاه عباس دوم به حدی بود که به گفته ی شاردن: "قبرستان مجاور به گورستان بابارکن الدین و پل خواجو به پل بابا رکن الدین معروف شده بود." به مرور زمان، ویرانی های زیادی در این بنا راه یافت به همین جهت در سال 1200 هجری قمری شخص خیری به نام میرزا محمد نصیر با یزیدی بسطامی اقدام به مرمت آن نمود. اما در دوره ی ناصر الدین شاه به فرمان ظل السلطان حکمران اصفهان به این بقعه همچون سایر بناهای دوره صفوی صدمات بسیاری وارد شد.

این بقعه از لحاظ نقشه، تناسب کامل معماری، جزئیات بنا و گنبد رک، از سایر بناهای موجود در تخت فولاد متمایز و از اهمیت خاصی بر خوردار است. یکی از خصوصیت های استثنایی این بنا؛ به کار بردن سمبل های عددی، چون پنج در پلان بنا و دوازده در گنبد بنا است، که به نظر می رسد نشانگر پایبندی و ارادت وی به پنج تن آل عبا و دوازده امام معصوم باشد. نقشه خارجی بنا به صورت پنج ضلعی به ابعاد 11/70 متر است که به ضلع شمال شرقی آن سردری بلند با غرفه های دو طبقه در طرفین اضافه کرده اند و محور اصلی بنا دقیقاً با قبله تطبیق دارد.

از آنجا که این بقعه در فضای بازی قرار دارد و از هر سو نمایان است، همین امر سبب شده که معمار آن از سادگی دیوارهای بلند خارجی با ایجاد طاق نماهای متعدد بکاهد و با افزودن تزیینات کاشیکاری در لچکی های طاق نماهای مزبور، در نما ایجاد تنوع و جلب توجه نماید. به نظر شاردن این ساختمان از جهت هندسه بنا و مشرف بودن بر سایر گنبدهای تخت فولاد از امتیاز خاصی بر خوردار است. در ابتدا در داخل و خارج بنا کاشیکاری های مینایی عالی وجود داشته که اکنون قسمت عمده آن از بین رفته است. سردر بنا در ضلع شمال شرقی بقعه واقع شده و شامل ایوان بلندی به ارتفاع 7/90 متر است و دارای کتیبه ای به خط ثلث سفید بر متن کاشی لاجوردی برقلم محمد صالح اصفهانی خطاط مشهور دوره شاه عباس اول صفوی است. این کتیبه از 2/3 ضلع غربی شروع و پس از پیمودن ضلع جنوبی در 2/3 ضلع شرقی ختم می شود. متن این کتیبه به این شرح است: "بتأیید الله الواحد الباقی قد ارتفع عمارة هذه البقعه الملکوتیة فی ایام دولة فی ایام دولة کلب سدة علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیه عباس الحسینی بهادرخان خلد الله تعالی ملکة و سلطانة الی یوم القیام و تمتب بحسن اهتمامة و الانقیاد الاوامرة و الامر یو مئذلله تعالی کلب الفقرا محمد صالح الاصفهانی المولوی 1039"

بر بالای در ورودی بقعه داخل ترنج عبارات "بسم الله الرحمن الرحیم" ، "انا مدینة العلم و علی بابها" و "ادخلوا بسلام آمین" و در کادرهای مستطیل شکل کلمات "الله، محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین" به خط ثلث و نستعلیق به رنگ لاجوردی در زمینه سفید نوشته شده است. پوشش ایوان نیم گنبدی است که بوسیله کاربندی های جالب و زیبایی از کاشیهای زرد و مشکی با حاشیه دورگی فیروزه ای و لاجوردی تشکیل شده و پنجره مشبکی از آجرهای لعابدار فیروزه ای در بالای ورودی تعبیه شده که بخشی از نور داخل بنا را تأمین می کند.

در سمت راست در ورودی کتیبه ای مربع شکل از سنگ مرمر به ابعاد 33 در 35 سانتی متر و در 5 سطر به خط نستعلیق بر دیوار نصب شده. متن آن شرح تعمیر بنا می باشد: "چون از تصاریف دوران شرفات مقصوره بابا رکن الدین را انهدام ساری و از تقالیب ایام وحدثان زمان غرفات معموره حصن حصین او را انهدام طاری گردیده بود از آنجا که مشیتو اراده جناب رب الارباب بر ابقاء و عدم انهدام آن بقعه شریفه می بود. در این اوان فیروزی نشان سعادت توامان توفیق حضرت باری و تأیید جناب اقدس الهی شامل حال عالیجاه رفیع جایگاه قدوة السالکین میرزا محمد نصیر با یزیدی بسطامی می گردیده و در صدد تعمیر و آبادی بقعه رفیعه و خانقه منیعه بر آمده معمور گردانید در اواسط شهر ذی الحجة الحرام سنه 1200."

در طرفین سر در غرفه های دو طبقه ای احداث شده که ابعاد غرفه های زیرین 1/8 در 3 متر است. غرفه سمت چپ آرامگاه صهبا شاعر نامی است. جلوی پنجره در این غرفه سنگاب چهار گوش بدون تزیینی قرار دارد که بر روی آن عبارت "ما همه لب تشنه" نقر شده است. ابعاد غرفه های فوقانی 1/95 در 3/5 متر است که ورود به آنها از طریق درهای کوچکی که در داخل بقعه و طرفین ورودی قرار دارد امکان پذیر است. نور این اتاق ها از طریق پنجره مشبکی از آجر های لعابدار فیروزه ای تأمین می شود. دست رسی به پشت بام از طریق پله های بلند و مارپیچی که در سمت چپ قرار دارد امکان پذیر است. پشت بغل های ایوان سر در غرفه ها و طاق نماها با کاشی های لاجوردی مزین به نقوش اسلیمی زرد رنگ تزیین شده است.

پلان داخلی بنا نیز به صورت پنج ضلعی منتظم است که هر ضلع آن 5/90 متر می باشد. معمار به وسیله ایجاد ایوان یا صفه ای با طاق جناغی در اضلاع پنج گانه ضمن این که از زمختی بنا کاسته است، فضای باز تر و قابل استفاده ای هم به وجود آورده و در بخش فوقانی با استفاده از کاربندی های جالب در بین طاق صفه ها، طرح پنج ضلعی را به طرح دایره ای تبدیل نموده و گنبد داخلی را بر آن استوار کرده است. با این روش علاوه بر پنهان ساختن نا همگونی و نا متجانسی بین پلان 5 ضلعی فضای داخلی و گریو 12 ضلعی گنبد، به فضای داخلی و پوشش آن ارتباط مناسبی بخشیده است.

فضای داخلی بقعه بر خلاف سایر بقاع دوره صفوی که با تزییناتی چون گچبری، کاشیکاری و آینه کاری آراسته شده اند، از سادگی خاصی که با شأن این عارف بزرگ همسویی دارد برخوردار است. هیچ تزیینی بر روی دیوارهای جانبی به چشم نمی خورد و آنچه که شاردن از آن به عنوان تزیینات کاشی مینایی داخل بنا نام برده با توجه به این که کوچکترین داغ و آثار کاشی در دیوارهای مزبور به چشم نمی خورد احتمالآ کف پوش های پنجگانه است که با کاشی های فیروزه ای پوشیده شده اند. ازاره داخل بنا در دوره ی قاجار و احتمالآ در پی تغییرات سال 1200 هجری قمری با نقاشی متشکل از گل و گلدان و پرنده تزیین شده بود اما دشمنی ظل السلطان به بناهای عهد صفوی از آن تزیینات نقاشی چیزی باقی نگذاشته جز مختصری که می توان در صفه مقبره بابا رکن الدین و صفه مقبره میرزا عبد الجواد نوری مشاهده کرد. ایوان شرقی بقعه که مدفن بابا رکن الدین است با محجری چوبین و مشبک از فضای مرکزی جدا می شود، ایوان غربی نیز مانند ایوان شرقی توسط محجری چوبین محصور شده و قبر میرزا عبدالجواد نوری و فاضل نوری درون آن قرار دارد. در کف آجر فرش بخش مرکزی بقعه طرحی دایره ای با 5 شعاع به چشم می خورد، عده ای آن را ساعت آفتابی می دانند و می گویند با تابیدن نور از پنجره های پنج گانه ساعاتی از روز بر روی دیوار مشخص می شود.

گنبد بقعه از نوع گنبدهای دو پوسته است، گنبد زیرین به صورت عرقچین و گنبد خارجی به صورت رک 12 وجهی است که بر روی گریو بلند آجری قرار گرفته است. به اعتقاد برخی از محققین این شیوه ی پوشش بر گرفته از ایده ی معماری قرون اولیه هجری در ایران است که سمبل های ویژه ساختمانی شیعیان را نمودار می سازد. برخی از مورخین با این توجیه که بابا رکن الدین از عرفا و دراویش بوده شکل گنبد بقعه را ملهم از کلاه درویشان می دانند، لیکن جابر انصاری گنبد رک 12 وجهی بقعه را نشانه شیعه بودن وی می داند. از آنجا که کلاه دراویش و صوفیان عمومآ از فرم مخروطی مایه می گرفته، مقایسه و تشابه گنبد با کلاه دراویش درست به نظر نمی رسد و جای تأمل است. لیکن تشابه فرم گنبد با کلاه سپاه قزلباش صفوی که به صورت هرمی دوازده وجهی بوده و تأکیدی بر شیعه بودن آنان می باشد را نباید از نظر دور داشت. ارتفاع گنبد از کف بام 11/5 متر است که نمای خارجی آن با زیباترین کاشیهای فیروزه ای و با طرح های اسلیمی و ختایی به رنگ سفید در زمینه لاجوردی تزیین شده است.

به طور کلی بقعه بابارکن الدین با گنبد بسیار زیبای آن علاوه بر آن که آرمگاه ابدی یکی از عرفا و زهاد و دانشمندان قرن هشتم هجری است بیانگر هنر هنرمندان و استادکاران و معماران و کاشیکاران برجسته عصر صفوی است که علاوه بر نمایش هنر معماری نمایانگر هنر خوشنویسی خطاطان بزرگ ایران در زمان صفویان و قاجار می باشد.

قدیمی ترین متونی که نامی از بابا رکن الدین آورده است کتاب ارزشمند ریاض العلما است. عبدالله افندی مولف این کتاب در این باره می نویسد: "بابا رکن الدین همان صوفی شیرازی معروفی است که در اصفهان در مقبره ای که بنام او به مقبره بابا رکن الدین شهرت دارد مدفون است و ظاهرآ او از اهل سنت بوده، من در شهر لاهیجان شرحی از او دیدم بر کتاب فصوص الحکم محی الدین ابن العربی که کتابی بزرگ بوده و بر پنجاه هزار بیت بالغ می شد. این شرح که شرحی است ممزوج به متن فارسی و نسخه این بسیار کهنه بود به خط ابو الحسن علی بن محمد بن محمد بن العمویه شیرازی به تاریخ 746 و این کاتب یا معاصر مولف بوده یا قریب العهد با او".

بابا رکن الدین در روز یکشنبه 26 ربیع الاول سال 769 هجری قمری وفات کرد و در خانقاه خویش که اکنون به تکیه بابا رکن الدین معروف است به خاک سپرده شد. سنگ قبر وی از جنس مرمر در ابعاد 76 در 120 در 120 سانتیمتر است این سنگ ساده و بدون نوشته و تزیین است، سنگ نوشته ی افراشته ای نیز بر بالای قبر تعبیه گردید که دارای 210 سانتی متر طول و 90 سانت متر عرض است. سنگ نوشته در 7 سطر به خط ثلث است، سطر نخست آیه 62 از سوره یونس است.