چکیده 

 به طورکلی طراحی پایدار نوعی دخل وتصرف در محيط است وسعی برابداع راه حل هایی است که با اهداف محيطی، اجتماعی واقتصادی دریك نگاه کل نگر ودرهم آميخته، به تعادلی دست یابد تا کيفيات برتری را برای زندگی نسل کنونی وميراث مناسبی را جهت آیندگان فراهم سازد. باتوجه به رویكرد قرن حاضر و تاکيد فراوان به بقای انرژی و سيستمهای فعال و غيرفعال جهت داشتن یك محيط زیست پاك باید به دنبال پيدا کردن یكسری اصول و راهكارهایی در راستای پایداری در این برهه زمانی باشيم. اگرچه در جهان معاصر، پایداری و توسعه پایدار مباحثی نوین هستند اما با جستجو در معماری بومی ایران درمی یابيم که در تمدن ایران زمين، پایداری از دیرباز مورد توجه بوده است، این رویكرد در معماری بومی ایران با گرایش به سمت پایداری بوم شناختی راه حلهای بسيار منطقی و همساز با اقليم را جهت دستيابی به این امر ابداع نموده است. پيشينيان ما برای رفع نيازهای خود در برخورد با محيط زیست بسيار آگاهانه عمل نموده و با استفاده از عناصر کارکردی نوین زمان خویش و بدون لطمه به محيط زیست از کمترین امكانات بومی بهترین بهره را برده اند. از طرفی معماری بومی  در زمان خود جوابگوی نيازهای ساکنينش بود و این یك حقيقت است که به همان شكل نمی تواند با شرایط این زمان و زمان آینده به نحو مطلوب سازگاری داشته باشد. از این رو یافتن اصول و ضوابط حاکم بر معماری گذشته و ارائه الگویی که با شناخت علمی از مصالح جدید و با توجه به شرایط اقليمی و عملكرد هایی که در اثر پيشرفت تكنولوژی بوجود آمده است، ضروری به نظر می رسد. در این مقاله از روش توصيفی- تحليلی استفاده کرده  تا به  معماری گذشته این مرز و بوم با دیده باز نگریسته و از آن درس گرفته و پس زمينه های فكری آن را در معماری و فن ساختمان در دوره معاصر امروز به کار ببریم .

واژگان كلیدی: پایداری، معماری معاصر، معماری بومی، ایران

مقدمه  

معماری پایدار

 

ابعاد معماری پایدار را می توان در چارچوب مسائل زیر بيان کرد:

-صرفه جویی در مصرف انرژی و استفاده از منابع تجدید پذیر و پاك

-صرفه جویی در منابع و مصالح دست اول و تجدید ناپذیر، بازیافت و استفاده مجدد

-محترم شدن بستر طرح

-استفاده مناسب از شرایط اقليمی در هر محل ومنطقه

-استفاده از مصالح بومی (نصر، 1389، 2).

از اوایل قرن اخير شمسی و با ورود تكنولوژی مدرن با ایران، توجه به شرایط اقليمی در طرح ساختمان ها به حاشيه رانده شد.گرایش به سمت تجهيزات مكانيكی و با استفاده از وسایلی مانند بخاری، پنكه و کولر ،آسایش انسان در داخل بنا فراهم گردید. از بعد از انقلاب اسلامی مجددا موضوع اقليم هر چند به صورت محدود وارد حوزه ی معماری در ایران شد. عنایت به این موضوع ،اول به لحاظ توجه مجامع بين المللی خصوصا در زمينه معماری به این مطلب، دوم به جهت ارزشمند بودن و پایان پذیر بودن سوخت های فسيلی و سوم به خاطر ایجاد آلودگی محيطی مخصوصا در شهرهای بزرگ کشور بوده است. معماری اقليمی بخش مهمی از معماری پایدار محسوب می شود. معماری پایدار اگرچه موضوع روز معماری می باشد ولی در ایران از حد چند مقاله و کنفرانس فراتر نرفته است. باید توجه داشت که از جمله نيازها و الزامات معماری معاصر ایران ،گرایش به سمت معماری اقليمی و پایدار است. (قبادیان، 1391، 23).

:بندی کلی عملكرد باد گير با ایجاد جابه جایی هوا را می توان به دو صورت تفكيك کرد

سقفهای دوپوسته: روش دیگری از انطباق با آب و هوای گرم است. ظرفيت حرارتی هوا بسيار کم و هوای بين دو پوسته به مانند عایق حرارتی عمل ميكند و بنابراین، گرما کمتر به داخل انتقال مييابد و در تابستان، پوسته درونی خنكتر از لایه خارجی خواهد بود(پیرنیا، 1385، 75).

طاقها و گنبدها: راه حل دیگری برای کاهش جذب حرارت توسط ساختمانها، به ویژه در مناطق گرم و خشك ایران، استفاده از طاقها و گنبدها بود. این فرم، نه تنها با مصالح در دسترس و دلایل سازهای منطبق است، بلكه علاوه بر دارا بودن دلایل ترموفيزیكی، برای کاهش حرارت انتقالی نيز مناسب است، زیرا اوًلا شكل محدب و کروی آنها برای ساطع کردن تابش حرارتی کاملاً مناسب است و خنك شدن آن را در طزل شب آسانتر ميكند. ثانياً در طی روز و به هنگام صبح و عصر نيمی از گنبد در سایه نيمی دیگر است و این امر در کاهش درجه حرارت سقف نقش مهمی ایفا ميكند. همچنين، سقف گنبدی به دليل برآمده بودنش در معرض وزش باد قرار ميگيرد و بنابراین، تابش حرارت تأثير کمتری بر آن ميگذارد.(نگارنده)

الف) چوب:در این اقليم، استفا ده از مصالحی که دارای جرم حرارتی کم هستند و حرارت را در خود ذخيره نمی کنند بهتر است. زیرا از لحاظ اقليمی، مشكل اساسی گرمای بيش از حد است و ذخيره نمو دن حرارت روز برای شب صحيح نمی باشد .به همين دليل چوب بهترین نوع مصالح در این مناطق است زیرا چوب حرارت را به کندی انتقال می دهد و حرارت کسب شده در طی روز بر روی سطح چوب باقی می ماند و با ورزش نسيم نسبتاً خنك در شب، چوب حرارت خو د را از دست می دهد در نتيجه از چوب در بام، در و پنجره استفاده می شود (قبادیان، 1378، 64).

ب) کاه گل: برای جداره بيرونی و درونی ساختمان استفاده می شده است. این مخلوط پوشش مناسبی جهت محافظت فضای داخلی ساختمان از گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان است، زیرا ضریب هدایت کاهگل به دليل پوکی آن بسيار پا یين است. کاه وگل با جلوگيری از ترك خوردن دیوار، مانع انتقال گرمای شدید از درزها به داخل ساختمان می شوند.

ج) خشت: از مزایای خشت می توان به این اشاره کرد که به علت قطور بودن دیوارها و در مواردی پوشش های آنها عایق حرارتی و برودتی به وجود می آید. برعكس، دیوارهای ضخيم محوطه حياط مرکزی ظرفيت گرمایی ویژه بالایی دارد و به عنوان ذخيره کننده حرارتی عمل ميكنند که سرما را در طی شب، ذخيره ميكند و آن را به تدریج و در نيمه های روز که هوا گرم است آزاد ميكند. بدین طریق ضخامت دیوارهای خشتی باعث ميشود تغييرات کوچك در درجه حرارت نتواند تأثيرگذار باشد (زمرشیدی، 1391، 74).

خيشخان: کلبه ای بوده است که پيرامون آن را با حصير یا سفال می پو شاندند و بر آن آب می پاشيدند تا بر اثر وزش باد هوای خنك را به درون بكشاند. حتی کولر امروزی چيزی جز همان خيشخان نيست که وزش باد آن مصنوعی و به کمك برق ایجاد می شود.(همان)

این پوشش سفيد رنگ موجب می شود که حداقل جذب تابش آفتاب صورت گيرد و دمای هوای دیوار کاهش یابد و از انتقال دمای زیاد به داخل ساختمان جلوگيری شود(غیور و همکاران، 1378، 52).

اتاق هایی که ازیك سو به حياط واز دیگر سو به فضای باز دید داشتند و دارای بازشوهایی در جبهه های مختلف بودند تا امكان بهره مندی کامل از کوران هوا را د اشته باشند. چرا که به لحاظ اهميت برقراری کوران هوا، هر فضا باید دارای دریچه ای برای ورود هوا در منطقه فشار و دریچه ای برای خروج آن در منطقه مکش باشد(مور، 1382،61).

-استفاده از سقفهای دوپوسته که هوای بين آنها مانند عایق حرارتی عمل ميكند

-استفاده از پاسيو به عنوان حياط مرکزی با توجه به مسير خورشيد برای حفظ گرمای داخل بنا

معماری ایران یكی از غنی ترین نمونه های معماری بومی در جهان است که دستاوردهای آن قابل انكار نيست. اگرچه عدم ثبت این دستاوردها و البته فقر مطالعات دقيق و بررسی های کارشناسانه، ضعف بزرگی است که در شناخته نشدن این ميراث گرانبها بی تأثير نبوده، در عين حال ادلة روشن و ابنية ارزشمندی روی این خاك است که مستلزم توجه و عنایت بيشتری است. اگرچه این خاك و بوم به علت موقعيت استراتژیك خود، تهاجمات و ویرانگری های بسياری به خود دیده ولی تطابق پذیری، عاملی است که ایرانيان توانسته اند نه تنها فرهنگها و سنتهای دیرین خود را حفظ کنند بلكه بر حاکمان غير ایرانی نيز تأثير گذاشته و آنها را با خود همراه کنند.