به گزارش ارگان معماری: ابیانه روستایی در 40 کیلومتری شمال غربی نطنز استان اصفهان، در دامنه کوه کرکس واقع می باشد. این روستا به اعتبار معماری بومی و بناهای تاریخی پر تنوعش از روستاهای استثنایی ایران است.

ابیانه ییلاق شاهان صفوی و سران دربار آنان بوده و امروز مقصد عاشقان طبیعت و تاریخ است، روستایی که همچنان قدمت خود را که انسان امروزی نتوانسته آن را تغییر دهد حفظ کرده و ساختمان های آن، دوره های تاریخی متعددی را به خود دیده است. این روستا با مواد اولیه ساده ای که شامل چوب و گل است ساخته شده و گفته می شود که آجر به کار رفته در ساخت آن هر چقدر که بیشتر آب باران بخورد محکم تر می شود. در و دیوارها از گل سرخ مخصوص خود ابیانه با ماندگاری زیاد ساخته شده است و این به دلیل وجود هماتیت (آهن) موجود در خاک ابیانه می باشد.

خانه های ابیانه همه قدیمی هستند. روستای ابیانه دارای بافتی فشرده و پیوسته، با کوچه های تنگ و باریک می باشد. تغییر ساختار طبیعی کوه از شمال به جنوب باعث تغییر و فرم پذیری روستا شده است. خانه های روستای ابیانه بدون حیاط و با سقف های کم وسعت بوده و به صورت پلکانی ساخته شده اند. خانه ها به طور معمول رو به آفتاب بوده و برای فرار از سرما تنگ هم هستند. فرم پذیری بناها از شکل خالص مربع، فرم پذیری نماها از شکل چهارگوش به طور عمده، وجود پنجره های چوبی بدون شیشه، انواع ایوان با یک ساخت هماهنگ، درهای منقش و کتیبه دار، کلون ها و کلیدهای چوبی، وجود اجاق و اتاق ها و ایوان ها و چهار صفه بودن و سه تا چهار طبقه بودن عمده خانه ها از جمله ویژگی های این روستا است.

شمار خانه های ابیانه در سرشماری سال 1361 برابر با 500 واحد برآورد شده؛ این خانه‏ ها تماما بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برز رود بنا شده است، ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به‌ نظر می آید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می‏ توان مشاهده کرد. اتاق های ابیانه، به پنجره های چوبی ارسی مانند مجهزند و اغلب دارای ایوان ها و طارمی های چوبی پیش آمده مشرف بر کوچه های تنگ و تاریک‌ اند که خود به صورت مناظر جالبی در آمده اند. نمای خارجی دیوارهای خانه‏ های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستا است پوشیده شده. از آنجا که در دامنه های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه‏ های مورد نیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه‏ ها حفر شده اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دام‌ ها و نیز آذوقه زمستانی و اشیای غیر ضروری مورد استفاده قرار می گیرد.

کسب و کار مردم ابیانه کشاورزی، باغداری و دامداری می باشد، که با روش های سنتی اداره می شوند. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می گیرد. گندم، جو، سیب‌ زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه کشت می گردد. در سال های اخیر قالی‌ بافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به 30 کارگاه قالی‌ بافی در آن دایر شده‌ است. در گذشته گیوه ‏بافی از جمله کسب و کارهای پردرآمد زن‌ های ابیانه بوده که امروزه تا حدی متروک شده.

مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آن ها از مراکز پرجمعیت و راه‌ های ارتباطی، قرن‌ ها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجه قدیم خود را حفظ کرده اند. زبان مردم ابیانه از زبان های ایرانی شمال غربی می باشد، که البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و اکنون فقط تعداد کمی از واژه های اصیل پهلوی در گویش آنان شنیده می شود. لباس سنتی آن ها، هنوز هم میان آن ها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان می دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه (دوید) و در زن ها پیراهن بلندی از پارچه‏ های گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زن‌ های ابیانه معمولا چارقدهای سفید رنگی بر سر دارند.

ابیانه سه قلعه دارد که عبارتند از:

۱- پال همونه یا تخت‌ هامان: که در جنوب غربی ابیانه قرار دارد و متعلق به محله بالا و یوسمون است. این قلعه حدود 200 سال پیش ساخته شده‌ و سند ساخت آن نیز وجود دارد. در این سند سهم افراد در ساخت قلعه مشخص شده است.

۲- هر ده: که در شمال شرقی روستا قرار دارد و به محله هر ده تعلق دارد.

۳- پاله: که در شمال غربی روستا قرار دارد و به محله پل تعلق دارد. این قلعه ها مربوط به دوره‌ های یاغیگری بوده که مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی‌ های محلی ساخته اند و در آن به نوبت کشیک می داده‌اند.

زیارتگاه هینزا: این زیارتگاه در جنوب شرقی ابیانه در دره باریکی قرار دارد. در دل صخره های این دره، تو رفتگی وجود دارد که ساختمان امامزاده در جلوی آن ساخته شده است، و تو رفتگی نیز همانند غاری، جزیی از ساختمان زیارتگاه شده است. ظاهرا این زیارتگاه مربوط به بی بی زبیده خاتون، دختر امام موسی بن جعفر (ع) است. اهالی عنوان می کنند که بی بی زبیده خاتون تحت تعقیب بوده و مردم ابیانه وی رادر این اتاقک پناه داده، سپس به روستای هنجن برده اند. در هنجن نیز زیارتگاه بزرگی متعلق به ایشان ساخته شده است. زیارتگاه هینزا در واقع گذرگاه بی بی زبیده خاتون است. برخی نیز عنوان کردند که این زیارتگاه مربوط به زمان آناهیتا است. طبق باور مردم این مکان معجزه نما است و در آن مراسم خاصی برگزار می شود.

زیارتگاه شاهزاده یحیی (ع) و شاهزاده عیسی (ع): این زیارتگاه که در شرق ابیانه در محله هرده قرار دارد، بقعه شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی، فرزندان امام موسی بن جعفر (ع) است و برخلاف ساختمان‌ های روستا دارای حیاط مرکزی است و آب نمای بزرگی که از شاخه اصلی نهر روستا سیراب می شود در وسط آن قرار دارد. این زیارتگاه گنبد هشت ضلعی با کاشی کاری فیروزه ای دارد. رواق حرم منقش به کتیبه‌ هایی است که به تازگی مرمت شده‌ است. ایوان جنوبی آن به تپه جنوبی ابیانه مشرف است. در ضریح زیارتگاه نوشته ای وجود ندارد؛ ولی در سقف بنا تاریخ‌ های مرمت بنا و اشعار و آیاتی نوشته شده‌. عنوان می‌شود که در پشت تخته‌ های سقف قیمت انواع غلات، چون جو و گندم در زمان گذشته را نوشته اند. منبری چوبی و قدیمی نیز در ایوان جنوبی زیارتگاه قرار دارد. این زیارتگاه در سال 1386 توسط اهالی ابیانه و جمع آوری مبالغ میلیونی بازسازی شده است.

مسجد جامع ابیانه: ابیانه دارای یازده مسجد است که یکی از قدیمی ترین مساجد این روستا، مسجد جامع ابیانه (ملقب به میان ده) می باشد. این مسجد در محله میان ده قرار دارد و دارای دو شبستان است که شبستان قدیمی آن به وسیله دری کوتاه به کوچه اصلی راه دارد. کف آن شبستان چوبی است. در دیوار جنوبی این شبستان، محراب چوبی قدیمی قرار دارد که جزو آثار تاریخی با ارزش روستای ابیانه‌ است که تاریخ ساخت آن به سال 477 ه.ق بر می‌ گردد. روی این محراب نقش گل و بوته کنده کاری شده و با خطوط برجسته کوفی سوره «یس» در آن حک شده‌ است. برخی نیز عقیده دارند به خط میخی نیز نوشته دارد. این مسجد منبری چوبی دارد که مربوط به دوره سلجوقیان است و تاریخ ساخت آن 466 ه.ق است، روی این منبر نقوش گل و بوته، گل هشت پر و کتیبه هایی به خط کوفی وجود دارد. در ورودی مسجد نیز با نقش گل و بوته و خطوط برجسته، کنده کاری شده‌ است. این در، یک بار نیز مورد سرقت قرار گرفته است. شبستان جدید این مسجد سالن بزرگی است که در محوطه میانی آن نورگیری در سقف قرار گرفته است. در این سالن ستون‌ هایی با سرستون کنده کاری شده قرار دارد. سقف این سالن به صورت تخته پوش از چوب گردو است که با نقوش منظم هندسی قاب بندی شده‌ است. این سقف از نوع کرکس پوش است (به شکل بال گسترده کرکس است) و بر روی آن کتیبه هایی از آیات قرآن وجود دارد.

مسجد حاجتگاه: این مسجد کنار صخره اى در کوهستان بنا شده و بر در ورودى شبستان آن تاریخ 952 ه.ق، یعنی اوایل دوران صفویه، مشاهده مى شود. با ورود به این مسجد، که با سادگی باشکوه و دخیل های رنگارنگ و فانوسهای اهدایی اهالی و حاجتمندان تزئین شده، با حال و هوای روحانی خود، به یقین محل گرفتن حاجت است.

مسجد پرزله: این مسجد در یکی از قدیمی ترین بخشهای روستا بنا شده، دارای دری است متعلق به دوره ایلخانان و به تاریخ 701 ه.ق. این درب، قدیمی ترین درب موجود در روستا و دارای تزئیناتی مشابه با تزئینات مقبره بایزید بسطامی است. این در قدیمی با مایع مخصوصی پوشانده شده که آنرا تا امروز از گزند حشرات و عوامل خارجی دیگر مصون داشته است.

خانه های قدیمی، سه قلعه، نخل زیبای چوبین و مراسم زیبای سالیانه در این روستا هر یک شرحی جداگانه لازم دارند که در فرصتی دیگر به آن ها نیز خواهیم پرداخت. در پایان دیدار از این روستای کهن سال را به تمام دوستداران تمدن ایران زمین توصیه می کنیم.

برای دیدن ادامه تصاویر به گالری رجوع کنید